Slaap is het studieobject van de 50-jarige ex-popmuzikant Eus van Someren, slaapdeskundige van het bij het AMC gevestigde Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen (NIN). Reeds in een interview, daterend uit 2008, zei hij, bijvoorbeeld: "Wat me mateloos fascineert, is chronisch slecht slapen: Insomnia. Negen procent van de bevolking lijdt eraan. Als je die mensen laat slapen en elektroden op hun hoofd zet, zie je weinig afwijkends. Sommige mensen rapporteren twee uur per nacht te slapen; je doet een registratie en ze slapen gewoon zeven uur: de zogenoemde 'sleep state misperceptie'.
Ik denk zelfs dat de definitie van slaap, zoals we die sinds 1960 gebruiken, achterhaald is. Misschien moeten we wel zestig elektroden op het hoofd plaatsen in plaats van twee, of naar heel andere maten kijken. Het is vergelijkbaar met iemand die met hartklachten naar de huisarts gaat en van de dokter te horen krijgt dat er niets aan de hand is omdat zijn polsslag gewoon normaal is. Het probleem ligt niet bij de misperceptie van de patiënt, maar bij de behandelaar."
Verschillende studies die Van Someren op dit gebied deed, brachten hem tot de conclusie dat het niet om één afzonderlijke afwijking gaat maar om meerdere varianten. Een van zijn slaaponderzoeken richtte zich op demente ouderen. Veel van hen gaan in een bepaald stadium van de ziekte slecht slapen en 's nachts rondspoken.
Al eerder toonde neurowetenschapper prof. Dick Swaab aan dat de lichtgevoelige suprachiasmatische kern in het brein van dementiepatiënten minder actief is. Van Someren wilde weten of het activeren van die biologische klok in de hypothalamus een gunstig effect heeft op het slaapwaakritme van deze mensen. Samen met teamgenote Rixt Riemersma volgde hij meer dan drie jaar 189 patiënten met dementie in verschillende zorgcentra. De helft van hen werd dagelijks enige tijd blootgesteld aan veel kunstlicht, terwijl de rest moest volstaan met placebolicht van normale intensiteit.
"Bij de groep met extra licht bleef het slaapwaakritme langdurig beter. Ook waren ze minder depressief en scoorden ze cognitief iets beter dan de controlegroep. Die cognitieve verbetering is vergelijkbaar met het effect van cholinesterase-remmers, die veel demente ouderen met de ziekte van Alzheimer krijgen voorgeschreven."
Over slechte slapers...
"Slechte slapers hebben er alle belang bij hun temperatuur in de gaten te houden. Een verhoging van de huidtemperatuur met 0,4 graden kan immers heel wat slapeloze nachten voorkomen. Helaas bereik je dit effect niet met een extra deken," zegt Eus van Someren.
Van Someren vertelt dat naast de biologische klok ook andere hersenstructuren het slaapwaakritme beïnvloeden. Een daarvan is het preoptisch gebied, dat eveneens in de hypothalamus zit. Dit gebied speelt een cruciale rol bij de regulatie van de lichaamstemperatuur én bij het wel of niet in slaap vallen.
Tijdens de slaap gaat de lichaamstemperatuur omlaag. Vroeger werd gedacht dat dit een logisch gevolg was van het slapen, maar inmiddels is duidelijk dat het lichaam die daling intern en onafhankelijk in gang zet. Van Someren licht toe dat tijdens de slaap de doorbloeding van de huid sterker wordt, waardoor het lichaam warmte verliest. Daardoor is de huidtemperatuur 's nachts enkele graden hoger dan overdag. Temperatuursensoren in de huid geven informatie door aan het preoptisch gebied. De huidtemperatuur beïnvloedt dus de activiteit in dit deel van de hersenen.
Van Someren veronderstelt dat het mogelijk is de slaap te verbeteren door de huidtemperatuur heel mild te beïnvloeden, binnen het thermoneutrale gebied. Samen met teamgenoot Roy Raymann liet hij daarvoor een pyjama maken met daarin flexibele holle buisjes geweven, die kunnen worden aangesloten op een systeem dat water met een gecontroleerde temperatuur rondpompt. De afgelopen jaren sliepen ongeveer 35 proefpersonen in deze pyjama in het slaaplaboratorium: jongeren, ouderen, goede en slechte slapers.
De resultaten werden onlangs beschreven in het wetenschappelijke tijdschrift 'Brain'. "Het bleek dat een verhoging van de normale huidtemperatuur met slechts 0,4°C grote consequenties had voor de slaap. De deelnemers sliepen dieper en werden minder vaak wakker. Vooral ouderen, die doorgaans slechter slapen dan jongeren, hadden er flink baat bij. EEG's toonden aan dat zij gemiddeld een twee keer zo lang diepe slaap hadden. Ook sliepen ze 's ochtends lekker door."
Een extra deken of een extra pyjama hebben volgens Van Someren helaas geen zin. Het bijsturen van de huidtemperatuur moet namelijk gecontroleerd gebeuren, waarbij de buisjespyjama heel nauwkeurig reageert op temperatuursensoren die op de huid zijn geplakt. Als de huid warm genoeg is, moet er geen warmte worden toegevoegd. Bovendien gaat het om minieme wijzigingen om het beoogde effect te kunnen bereiken.
Warmte en lichaamstemperatuur spelen dus een cruciale rol in de regeling van onze slaappatronen. Dat is de heilige overtuiging van psychofysioloog dr. Eus Van Someren.
De kerntemperatuur in het lichaam begint te zakken in de loop van de avond. Die warmte verdwijnt via handen en voeten. Vroeger geloofde men dat de daling van de kerntemperatuur het gevolg was van een tragere stofwisseling. Maar nu denkt men dat het lichaam de kern- en huidtemperatuur actief stuurt en zo het in- en doorslapen beïnvloedt.
Wie 's avonds warme handen en voeten heeft, slaapt gewoonlijk snel in. Wie 's nachts een verhoogde kerntemperatuur heeft en koude handen en voeten, is gewoonlijk een slechte slaper.
Van Someren experimenteerde dus met een pyjama vol holle buisjes. Hij stuurde er water door van 31,9 of 34,8 graden en kon zo onopgemerkt de huidtemperatuur van zijn slapende proefpersonen licht opwarmen of koelen. Zijn onderzoek leverde verrassende resultaten op.
- Een verhoging van de huidtemperatuur met een kleine halve graad deed wonderen voor slechte slapers. Oudere deelnemers sliepen gemiddeld bijna drie minuten sneller in. Dat lijkt niet veel, maar het effect is ongeveer even groot als dat van slaapmiddelen. Ze rustten ook dieper en werden minder vaak wakker.
- Jonge mensen die (voorverwarmde) bedsokken droegen, sliepen ook sneller in. Mensen die 's ochtends gewoonlijk te vroeg wakker werden, sliepen aanzienlijk beter door.
- Temperatuur in bed is erg belangrijk voor een goede nachtrust, maar te warm is ook niet goed. Zelfs een lichte stijging tot 36 graden voelt al minder comfortabel aan en zorgt voor een minder goede nachtrust.
Hoe (on)veilig is het innemen van slaaptabletten?
Slechte slapers hebben soms de neiging om slaapmiddelen in te nemen. Oudere volwassenen, die slaaptabletten innemen, lopen meer risico hun evenwicht te verliezen, te vallen en zich te bezeren. Dit was dan weer de conclusie van een team van wetenschappers verbonden aan de Universiteit van Colorado in het Amerikaanse Boulder.
Bij deze studie waren 25 gezonde volwassenen betrokken en het resultaat ervan was dat 58% van de oudere volwassenen en 27% van de jongere, die een hypnotische slaapverwekkende medicatie innamen - in dit geval Zolpidem - zeer duidelijk evenwichtverlies vertoonden in de eerste twee uren na hun ontwaken.
Deze bevindingen zijn belangrijk, omdat vallen de meest voorkomende oorzaak is bij de verwondingen die oudere mensen oplopen, en 30% van de 65-jarigen en ouder worden elk jaar door een val in het hospitaal opgenomen. Weet, dat een heup- of beenbreuk, de kwaliteit van iemands toekomstige leven sterk kan beïnvloeden.
Kortom: deze studie toonde aan dat het innemen van slaapmiddelen niet risicovrij is. Elk jaar worden er wereldwijd biljoenen en biljoenen slaapmiddelen van het merk Zolpidem verkocht, ook gekend onder andere namen, waaronder Ambien, Zolpimist, Edluar, Hypogen, Somidem, Stilnoct en Ivedal. Het wordt door Sanofi-Aventis, Actavis en Ratiopharm op de markt gebracht.
Wat bijwerkingen betreft, heb je de keuze uit: slaperigheid de volgende dag - hoofdpijn - spierzwakte - ataxie (verstoringen van het evenwicht) - duizeligheid - dubbelzien - maag-darmstoornissen, waaronder misselijkheid en braken - verminderd libido - huiduitslag - anterogade amnesie (geheugenverlies een zekere periode na de inname).
Bij gebruik van hoge dosis kunnen ook lallend spreken en ongeremdheid voorkomen. De inname van een overdosis, kan leiden tot coma, met - in zeer zeldzame gevallen - de dood tot gevolg. In vrijwel alle dodelijke gevallen waren nog andere middelen in het spel, zoals andere psychofarmaca en alcohol.