Meditatie

Er zijn verschillende soorten van meditatie binnen diverse tradities. Het is vooral bekend uit de Oosterse religieuze tradities, en met name uit het boeddhisme, waarin meditatie een essentiële methode is om de eigen geest te ontwikkelen.

In het christendom is meditatie de beschouwing van een Bijbeltekst, of een gebeurtenis uit het leven van Jezus. Op deze manier wordt contemplatie soms met meditatie vermengd. Sinds de Middeleeuwen wordt daarnaast als meditatie gezien de beschouwing van de natuur. In de 16e eeuw werd het doel van meditatie: innerlijke organisatie, omgang met God. Onder invloed van de Oosterse renaissance ontstond in de 20e eeuw hernieuwde belangstelling voor stilte, concentratie, en bewustzijnsverruiming.

Er kan onderscheid gemaakt worden in objectgerichte meditatie (contemplatie) en objectvrije meditatie.

Objectgerichte meditatie, ook wel concentratie of contemplatie, is gericht op (de beschouwing van) een object of een figuur, zoals bijvoorbeeld: een godheid, een kaarsvlam, de ademhaling, of elementen uit de natuur.
Objectvrije meditatie is niet gericht op een object of een figuur, evenmin op een object in de vorm van een gedachte of gevoel. De meditatieve staat ontstaat vanzelf, wanneer de aandacht of focus geheel ontspant.

De meeste religies hebben technieken ontwikkeld die een veranderde bewustzijnstoestand kunnen teweegbrengen. Dat kan gebeuren door het herhalen van een mantra, of door naar het ritme van de eigen ademhaling te luisteren. Zulke rituelen kunnen leiden tot een diepe ontspanning en geestelijke onthechting.

Deze 'ontspanningsrespons' kan ook therapeutisch worden gebruikt om stress te verminderen, wat op zijn beurt goed kan zijn voor de gezondheid - bijvoorbeeld: door de bloeddruk te verlagen, of pijn te beheersen. Meditatie wordt doorgaans onderwezen in een aantal bijeenkomsten; daarna wordt patiënten, die de techniek beheersen, verzocht om dagelijks te oefenen.

Tijdens de meditatieve staat kunnen allerlei fysiologische functies veranderen. Ademhaling en hartslag worden bijvoorbeeld langzamer en de hersenactiviteit wordt verminderd. Voorstanders van meditatie beweren aandoeningen zoals angst, hoge bloeddruk, astma of drugsverslaving te kunnen behandelen.

Bepaalde vormen van meditatie - zoals, bijvoorbeeld: transcendente meditatie - hebben een sterk religieuze connotatie en kunnen deel uitmaken van een groter systeem van overtuigingen en gebruiken, waar patiënten van kunnen vinden dat ze niet toepasselijk zijn. Hindoeïsme is, bijvoorbeeld, de oudste religie die meditatie aanbeveelt als spirituele oefening.

Meditatie-oefeningen worden steeds meer gebruikt als toevoeging aan psychotherapie. Vooral in de vorm van 'Mindfulness based cognitive therapy' (MBCT), in het Nederlands vertaald met 'Aandachtgerichte Cognitieve Therapie' (ACT).

Onderzoek naar meditatie is schaars en vaak zeer gebrekkig. Werkelijk onafhankelijke beoordelingen zijn zeldzaam. Desondanks lijkt het waarschijnlijk dat meditatie veel van de voordelen biedt die met ontspanning in verband worden gebracht.

Er zijn 4 hersencentra betrokken bij meditatie:

Sulcus frontalis superior en de sulcus intraparietalis: voor het richten van de aandacht.
Dorsolaterale prefrontale cortex: registreert of de aandacht verdwijnt.
Ventrolaterale prefrontale cortex: zorgt dat gedachten niet achter elke prikkel aangaat, en remt de angst- en pijncentra.
Visuele cortex: verbindt de aandacht met bijvoorbeeld een beeld.

Voor psychisch kwetsbare mensen zou 'te diep' mediteren riskant kunnen zijn. Naar aanleiding van de opkomst van 'mindfulnesstraining' in de geestelijke gezondheidszorg werd in een artikel in het dagblad 'Trouw' in januari 2009 gewezen op mogelijke gevaren.

Wanneer deze meditatiemethode in de geestelijke gezondheidszorg wordt gebruikt bij patiënten die lijden aan angststoornissen, depressies, stress of chronische pijn, dan zou dat soms ook averechts kunnen uitwerken wanneer onderdrukte emoties bovenkomen. Dan zou het consulteren van een in psychische schade gespecialiseerde traumatoloog een beter alternatief zijn. Confrontatie met trauma's en moeilijk te ontwarren emotionele knopen zou op zich helend zijn: "Maar, als dat niet op de juiste wijze gebeurt, is het niet zonder gevaar. In het slechtste geval kan het iemand nog veel zieker maken dan voordien en zelfs in levensgevaar brengen."

Daarbij wordt verwezen naar het boek 'Boeddhisme' van Hans Wolfgang Schumann, die daarin waarschuwt dat de meditatietechnieken van 'verzinking' en analyse niet zonder gevaar zijn: een teveel heeft een soort 'psychisch verdrinken' tot gevolg - en, onvoorzichtige toepassing kan tot geestelijke ontsporing leiden. "In de psychiatrische klinieken van Rangoon en Bangkok bevindt zich een behoorlijk aantal patiënten, die verkeerde meditatie hebben moeten bekopen met hun geestelijke gezondheid."