De rupsen danken hun naam aan het feit dat ze zich 's nachts verplaatsen, op zoek naar voedsel, waarbij zij in lange stroken dicht bij elkaar kruipen, wat doet denken aan een processie van mensen. Overdag keren de rupsen terug naar hun nesten. De rupsen eten eikenbladeren, met als zichtbaar gevolg: kaalgevreten eikenbomen.
Sinds enkele jaren, en wel sedert 1990, krijgen we tijdens de zomermaanden te maken met eikenprocessierupsen. Maar dit jaar, niet enkel en alleen in België maar ook in Nederland, zijn die rupsen écht aan het overdrijven en is de plaag erger dan ooit tevoren, en wel als gevolg van het warme voorjaar. Naast kaal gevreten eikenbomen, veroorzaken deze rupsen ernstige jeukhinder bij mensen die in contact komen met hun brandharen. De processierups zit vooral aan de zonnige zuidkant van de eikenstammen in eikenlanen. De nesten bestaan uit een dicht spinsel van huidschilfertjes, afgestoten brandharen en uitwerpselen.
Het venijn van de eikenprocessierups schuilt in de aanwezigheid van een massa microscopisch kleine brandharen op het lichaam van de rups. Een volgroeide rups heeft 700.000 tot 1 miljoen brandharen. Ze zijn pijlvormig, hebben weerhaakjes, en zijn ongeveer 0.2 tot 0.3 mm lang, met als gevolg dat die gemakkelijk de opperhuid, de ogen en bovenste luchtwegen kunnen binnendringen.
De brandharen worden bij een ongewenste aanraking actief 'afgeschoten'. Tevens kunnen de haren vanuit de nesten passief met de wind worden meegevoerd of door trillingen van verkeer vrijkomen, en verder verspreid worden. Gebruik dan ook nooit een hogedrukreiniger om de haren of de rupsen weg te spuiten. Ook kunnen met brandharen besmette kleren een bron zijn van overdracht. Houdt er evenwel ook rekening mee, dat proefondervindelijk is gebleken, dat de brandharen na 6 tot 8 jaar nog steeds hun karakteristieke vorm en activiteit behouden. Op plaatsen waar dus in voorafgaande jaren processierupsen aanwezig waren en waar deze nu niet meer voorkomen, kunnen de brandharen echter nog geruime tijd voor ongemak zorgen.
De brandharen bevatten weerhaakjes, schreven we, en dringen makkelijk huid, ogen en luchtwegen binnen. Ze bevatten een eiwit dat het lichaam binnendringt, thaumetopoiene genaamd. Dit eiwit activeert een aantal enzymen zoals fosfolipase A. Als gevolg daarvan komen histamine en andere vasoactieve stoffen in ons lichaam vrij. Er wordt geen specifiek IgE gevormd. Het gaat om een pseudo-allergische reactie. Uit ervaring met patiënten is wel bekend, dat als die reactie via hernieuwd contact of bij een blootstelling onderhouden wordt, dat die reacties véél sterker kunnen zijn.
Na direct contact met de brandharen kan binnen de 8 uur een rode pijnlijke huiduitslag met hevige jeuk ontstaan, die zich kenmerkt door bultjes, pukkeltjes of met vochtgevulde blaasjes, die kunnen gaan ontsteken. Vaak ontstaan deze reacties op de onbedekte huid, maar door versleping met bijvoorbeeld zweet, kan dit ook plaatsvinden op de bedekte huid. Als er brandharen in de ogen terechtkomen, kunnen zij binnen 1 tot 4 uur een heftige reactie geven van het oogbindvlies en/of hoornvlies met zwelling, roodheid en jeuk en in sommige gevallen met ontstekingen. In zeldzame gevallen kan het gebeuren dat de brandharen, zonder aanvankelijk verschijnselen te geven, de diepere slijmvlieslagen van het oog binnendringen. Dit kan een knobbelvormige ontsteking geven. Zolang het brandhaar blijft zitten, zullen de klachten blijven bestaan. Wanneer dit brandhaar niet operatief verwijderd wordt, kan een eventuele blindheid ontstaan.
De reacties die optreden na blootstelling aan de brandharen lijken op een allergie. Uit bloedonderzoek blijkt echter dat er geen specifieke afweerreactie plaatsvindt. Om deze reden worden de optredende verschijnselen daarom ook wel 'pseudo-allergische reacties' genoemd. Na inademing kunnen brandharen ook irritatie of een ontsteking van het slijmvlies van de bovenste luchtwegen (neus, keel en bovenste gedeelte luchtpijp) doen ontstaan. De klachten lijken op een neusverkoudheid. Tevens kunnen mensen ook klagen over pijn in de keel en eventuele slikstoornissen; in sommige gevallen is er sprake van kortademigheid. Daarnaast kunnen er zich algemene klachten voordoen, zoals braken, duizeligheid, koorts, algehele malaise.
Er zijn geen duidelijke risicogroepen. De reactie als gevolg van contact met de brandharen kan van persoon tot persoon variëren. Patiënten die reeds bekend zijn met astmatische klachten zullen, doordat zij reeds gevoelige luchtwegen hebben, waarschijnlijk eerder en sterker reageren. Mensen, die beroepsmatig betrokken zijn bij het beheersen van de overlast, hebben natuurlijk meer kans dat zij in contact komen met de brandharen. Hetzelfde geldt voor kinderen, die door hun speelgedrag, en omdat zij dicht bij de grond zitten, eerder in aanraking zullen komen met de brandharen. Ook dieren, zoals honden en katten, kunnen de brandharen in huis binnenbrengen.
Bij lichte symptomen zijn geen medicijnen nodig. Bij hevige jeuk kunnen anti-jeukmiddelen, zoals een crème op basis van kamfer of menthol verlichting geven. Deze middelen zijn gewoon bij de apotheek of drogist verkrijgbaar. Indien de lokale effecten zeer ernstig zijn, kan door de huisarts overwogen worden een ontstekingsremmende zalf voor te schrijven, of antihistaminica. In het algemeen verdwijnen de klachten binnen de enkele dagen tot enkele weken geheel spontaan.
Processierupsen veroveren een deel van België
De processierups is nu ook al in 60 Antwerpse gemeenten gesignaleerd. De stad Antwerpen zette een 'boomploeg' van 12 mensen in, die zo'n 210 rupsenhaarden moesten verdelgen. Ook op ander plaatsen is de rups al gesignaleerd, onder meer in Mechelen, Leuven en Vilvoorde. Voorlopig hebben alle brandweerkorpsen de situatie nog onder controle. In kleinere gemeenten, die werken met vrijwilligers, moet er wel een wachtlijst aangelegd worden omdat de brandweer daar vooral 's avonds op pad gaat. In alle gemeenten van het Waasland zijn de voorbije weken meldingen binnengekomen van eikenprocessierupsen, vooral in Lokeren, Beveren en Zele. In Sint-Niklaas treedt de brandweer enkel op als de nesten moeilijk bereikbaar zijn. De rest wordt aan particuliere firma's overgelaten.
Voorlopig hebben alle brandweerkorpsen de situatie nog onder controle, behalve in de Limburg, waar inmiddels 36 militairen werden ingezet om de plaag te bestrijden. Zelfs met de hulp van deze militairen, lijkt de plaag bijna onuitroeibaar. Amper enkele uren na het wegbranden van nesten kropen weer andere rupsen tegen de stammen omhoog. "De plaag is nog groter dan we dachten," zei burgemeester Alain Yzermans van Houthalen-Helchteren. Samen met zijn collega's van Genk, As, Zutendaal en Opglabbeek dringt hij aan op de oprichting van een provinciale rupsencel. Die moet onderzoek doen naar biologische bestrijdingsmiddelen en de aanpak coördineren.
"Op dit ogenblik zijn ze in fase 3 van hun ontwikkeling en de enige manier om ze te elimineren, bestaat erin de rupsen en hun nesten, die zich meestal in de kruinen van bomen bevinden, op zo'n achttal meter hoogte, te verbranden. Als ze op tijd worden ontdekt, volstaan natuurlijke en/of chemische middelen. Maar omwille van de omvang en het feit dat de rupsen hun allergene effecten zelfs na hun dood behouden, is verbranden het laatste redmiddel,"aldus Walter Kestens, Strategy & Communication Director bij ISS Belux.
In wezen is voorkomen, beter dan bestrijden en genezen
Door vroegtijdig de rups te bestrijden, kan er een plaag worden voorkomen. Dit gebeurt door een bestrijdingsmiddel in de toppen van eikenbomen te spuiten, waar de nesten van de rups zijn aangetroffen. Helikopters kunnen hierbij een belangrijke rol vervullen. Een andere manier van bestrijding, is de rupsen ter plaatse te verbranden - of, hen weg te zuigen, waarna ze begraven, verbrand of verdronken worden. Natuurlijke vijanden van de rups zijn de sluipwesp en de sluipvlieg. Ook een kever, de grote poppenrover is een natuurlijke vijand. Deze kever is, spijtig genoeg, in Nederland verdwenen.
Om de processierups preventief te bestrijden worden dikwijls biologische bestrijdingsmiddelen op basis van Bacillus thuringiensis (Bt) gebruikt. Volgens de Wereld Gezondheids Organisatie veroorzaakt Bt geen schadelijke effecten bij de mens. Het product is ook niet schadelijk voor andere gewervelden, noch voor ongewervelden. Vegetatieve Bt kan wel toxines vrijgeven, maar het effect op onze gezondheid is nog niet bekend.
Op 9 mei jl. konden we in kranten lezen dat men in Limburg voor het eerst een helikopter had ingezet, die vanuit Bocholt meermaals opsteeg. Hij overvloog vooral de uitgestrekte niet-bewoonde gebieden. "De rupsen bevinden zich vooral in de kruinen van bomen en zijn daardoor moeilijk bereikbaar vanop de grond", vertelde schepen van Leefmilieu Erik Van Mierlo.
Maar de Noord-Limburgse bijenhouders waren toch een beetje ongerust. De imkers vreesden dat samen met de larven van de processierups ook de bijenvolken het slachtoffer zouden worden van de sproeicampagne. Het sproeimiddel is echter volstrekt ongevaarlijk voor de bijen, werd er gezegd. Dat de imkers ongerust waren, heeft te maken met de grote sterftecijfers waarmee de bijenbevolking de laatste jaren had te kampen. "Het is zeer onrustwekkend", zei de imker Verwielen. "Ik heb vorig seizoen 37 dode kasten gehad en weet niet wat de reden is. Ook de opwarming van de aarde speelt de bijen parten. In een warmere herfst blijven de bijen langer werken, waardoor ze verzwakt de winter ingaan. Er moeten ook meer stuifmeelplanten komen om het tij te keren. "
Als preventief bestrijden met een biologisch sproeimiddel werd verwaarloosd, vooral in woongebieden, dan komt vroegtijdig bestrijden aan bod, teneinde een plaag te voorkomen. Nu is het alleszins te laat, maar in de toekomst kan men de toppen van eikenbomen, waar de nesten van de rups worden aangetroffen, met een bestrijdingsmiddel bespuiten. In 2004 werd in Nederland, bij wijze van proef, Xentari WG uitgeprobeerd. Dit middel bevatte de reeds aangehaalde bacterie, Bacillus thuringiensis. De bacterie produceert in het darmstelsel van de rups eiwitkristallen. Bij de afbraak van deze kristallen in het darmkanaal komt een toxine vrij, dat de darmwand van de rups aantast. Een uur na opname van de bacterie stopt de rups met eten, omdat de kaakspieren ondertussen zijn verlamd. Geïnfecteerde rupsen bewegen zich langzaam, ze verkleuren, en tenslotte verschrompelen ze. 2 tot 5 dagen na de bestrijding zijn de rupsen dood. De dode rupsen blijven met hun voorpoten aan de eikenbladeren hangen.
Wat te doen bij overlast van eikenprocessierupsen?
- Het verdelgen van processierupsen is specialistenwerk. Waarschuw het gemeentebestuur. Zij zullen passende maatregelen treffen of de verantwoordelijke diensten op de hoogte brengen. Het is mogelijk dat een gemeentelijk reglement beschrijft hoe, waar en wanneer de rupsen bestreden moeten worden.
- Probeer elk contact met de rupsen te voorkomen en maak ook kinderen hierop attent. Kom je toch in contact met de haartjes, dan is het belangrijk om huid en ogen goed te spoelen. Direct na de blootstelling kan het zinvol zijn de huid met plakband te strippen - dit, om alle brandharen op die wijze te verwijderen. Om verdere verspreiding van de brandharen over het lichaam te voorkomen, en om de ontstekingsreactie tegen te gaan, is het zeer belangrijk de huid goed te wassen en de ogen goed met water te spoelen. Heb je echter ernstige klachten of ademhalingsmoeilijkheden, raadpleeg dan je huisarts.
- De brandharen zijn moeilijk uit de kleding te verwijderen. Om herhaalde blootstelling te voorkomen, is dit verwijderen van de haren uit de kleding echter wel noodzakelijk. De kleding dient daarom zeer grondig met water en zeep gereinigd te worden, zeker wanneer men weet dat men in een belast gebied is geweest en men overlast van de brandharen heeft ondervonden.
- De was buiten hangen in een besmet gebied is niet verstandig: de kans is té groot dat uw was besmet raakt met brandharen. U hoeft natuurlijk niet te verhuizen indien de eikenprocessierups in uw woonomgeving voorkomt. U dient met name in de periode half mei tot eind september wel rekening te houden met de risico''s die de brandharen met zich meebrengen. Speciale aandacht moet uitgaan naar nesten of besmette bomen in de nabijheid van ramen van de woning. Met andere woorden: men moet proberen te voorkomen dat brandharen of nesten de woning binnenwaaien.
- Zorg bij een bezoek aan een gebied waar de rups voorkomt voor een goed bedekking van de hals, armen en benen en ga ook niet op de grond zitten. U kunt blijven kamperen, maar u dient wel rekening te houden met de risico's. Plaats uw tent niet direct onder bomen, waarin de eikenprocessierups aanwezig is. De kans is anders groot dat uw tent besmet raakt. Plus, houdt er ook rekening mee, dat als u 's nachts je tentje inkruipt u 's morgens bij het wakker worden, kunt bemerken dat de buitenkant van uw tentje krioelt van die processiegangers. Stel uzelf eventueel vooraf op de hoogte van de actuele situatie door contact op te nemen met de beheerder of de gemeente.
- Wanneer u groenten voorzichtig oogst en vervolgens goed wast, behoeft het eten van groenten uit besmet gebied geen probleem op te leveren. Een probleem kan wél bestaan indien moestuinen gelegen zijn direct onder of in de onmiddellijke nabijheid van eikenbomen, die besmet zijn met de eikenprocessierups. Hoewel het consumeren dan niet direct een probleem hoeft op te leveren, kan het oogsten wel een probleem opleveren, omdat de gewassen besmet kunnen zijn met brandharen. Om deze reden is het belangrijk om alle groenten die u in de winkel koopt grondig te wassen; vooral de groenten die u van plan bent rauw te verorberen!
- Honden lopen risico's wanneer zij in de bermen aan nesten snuffelen, er aan likken, of er van proeven, of eten. Houd uw hond dus goed in de gaten, of aan de leiband. Ook voor koeien en paarden geldt de regel dat men er voor zorgt dat zij niet met de nesten in aanraking komen. Paarden lijken gevoeliger voor de eikenprocessierups dan andere dieren. Daarnaast kunnen klachten optreden als bijvoorbeeld vee graast onder aangetaste eikenbomen, of als gras afkomstig uit de directe nabijheid van aangetaste eiken als veevoer wordt gebruikt.
Nota: Afbeeldingen én talrijke artikelen uit 2007 werden in januari 2020 verwijderd, omdat ze verouderd waren en teveel schijfruimte in beslag namen...