Kleurenleer

Kleurenleer kent verschillende richtingen die totaal van elkaar afwijken; dit, afhankelijk van het uitgangspunt. Ook moet er een onderscheid worden gemaakt tussen kleurpigment en kleurlicht.

Maar wat de kleurenleer op zichzelf betreft, laten we, als voorbeeld, die van Johannes Itten vergelijken met die van Johann Wolfgang von Goethe.

- Johannes Itten (1888 - 1967) was een Zwitserse kunstschilder, ontwerper en docent. Itten’s kleurencirkel is gebaseerd op het subtractief kleursysteem, waarmee wordt bedoeld met verf en licht die op de verf valt. Itten kent als primaire kleuren rood, geel en blauw. De secundaire kleuren zijn oranje, groen en violet. De tertiaire kleuren ontstaan uit de menging van een primaire en een secundaire kleur. In latere jaren werd echter duidelijk dat de primaire kleuren van Itten niet de werkelijke primaire kleuren zijn, maar deze slechts benaderen. Rood is bijvoorbeeld geen echte primaire kleur, wel het roze, paarsachtige chinacridon. Deze fout heeft tot gevolg dat met de primaire kleuren van Itten geen goed paars gemengd kan worden. Niettemin zijn de subjectieve kleurervaringen die Itten in zijn boek presenteert (bijvoorbeeld de zeven kleurcontrasten) nog steeds erkend als een zinvolle beschrijving voor studenten.

De zeven kleurcontrasten van Itten zijn:

• het kleur-tegen-kleur contrast: alle zuivere verzadigde kleuren, rood-geel-blauw is het sterkst.

• het licht-donker contrast: zwart-wit is het sterkst.

• het warm-koud contrast: rood-oranje(cadmium licht) tegen Blauw-groen(mangaan-oxide)is het sterkst.

• het complementair contrast: rood-Groen of Geel-Paars of Oranje-Blauw, complementaire paren versterken de kleur het meest.

• het simultaan contrast: het verschijnsel dat een willekeurige kleur de complementair-kleur virtueel oproept, zo neemt grijs binnen oranje schijnbaar een blauwe tint aan.

• het kwaliteitscontrast: verzadigd tegen onverzadigd, door menging met wit, zwart of grijs, waarbij grijs makkelijk het simultaan contrast opwekt.

• het kwantiteitscontrast: veel van een of twee kleuren tegenover weinig van een andere kleur.

- Johann Wolfgang von Goethe (1749 - 1832) was een Duits wetenschapper, toneelschrijver, romanschrijver, filosoof, dichter, natuuronderzoeker en staatsman. Goethe was de schrijver van onder meer ‘Faust’, ‘Die Leiden des jungen Werthers’ en ‘Zur Farbenlehre’. In 1782 werd hij in de adelstand verheven.

Volgens Goethe zijn er twee basiskleuren: hemelsblauw (cyaan) en geel. Blauw ontstaat door de aanschouwing van donker door het licht heen, zoals we overdag de hemel zien ('s nachts is die zwart, maar als de atmosfeer overdag door zonlicht iets wordt verlicht, nemen we die zwarte hemel als hemelsblauw waar). Andersom ontstaat geel door de aanschouwing van licht door het donker heen, zoals we het 'witte' zonlicht waarnemen door de relatief donkere atmosfeer. Deze beide kleuren zijn oerfenomemen: fenomenen die niet tot andere fenomenen te herleiden zijn. Hetzelfde verschijnsel kan men waarnemen bij een kaarsvlam in een donkere ruimte: hemelsblauw wanneer men door de vlam de donkere ruimte erachter waarneemt (onderaan de vlam) en geel, daar waar de verbranding het meest intens is (in de kern).

Door bovenstaande experimenten kwam Goethe tot de conclusie, dat kleuren ontstaan door de wisselwerking van licht en donker. Anders gezegd: door vertroebeling van licht door donker enerzijds (geel dus) of vertroebeling van donker door licht anderzijds (blauw dus). Op dit punt komt de tegenstelling met Isaac Newtons kleurenleer duidelijk naar voren: Newton verklaarde de kleuren aan de hand van de zogenaamde Newtonschijf door de verschillende golflengten. Newton beschouwde wit licht als een combinatie van licht van alle golflengten (binnen de band van waarneembare straling). Hij 'brak' het witte licht met een prisma in de kleuren van de regenboog. Goethe was dan ook zeer verbaasd dat deze brekingstheorie van Newton niet klopte met zijn eigen experiment met een prisma. Hij nam een prisma maar hij zag geen kleuren ontstaan. Volgens Goethe was er niets zo 'heel' als wit licht (heel kan men ook zien als synoniem voor heilig). Goethe sluit aan bij de symboliek van de tegenstelling licht en duisternis. (goed en kwaad, vreugde en verdriet, enzovoort)

Achteraf kunnen we verklaren waardoor Goethe het licht niet kon 'breken' met een prisma. Goethe deed het experiment waarschijnlijk op een mistige dag, zodat het overal even licht was: er was geen wisselwerking tussen licht en donker zoals bij het experiment van Newton. Eigenlijk ondersteunt het prisma-experiment van Newton de theorie van Goethe.

Vanuit de polariteit blauw-geel kunnen de andere kleuren worden verklaard, als er het principe van de intensivering ('Steigerung') bij wordt betrokken. Bij een intensivering van geel verschijnt de kleur rood. (de ondergaande zon wordt rood als het witte licht door meer atmosfeer gaat). Bij intensivering van blauw ontstaat violet (de hemel tegenover de ondergaande zon).

"Rot nehmen wir also vorerst als keine eigene Farbe an, sondern kennen es als eine Eigenschaft, welche den Gelben und Blauen zukommen kann. Rot steht weder dem Blauen als dem Gelben entgegen; es entsteht vielmehrs aus ihnen; es ist ein Zustand, in den sie versetzt werden können, und zwar wie wir hier vorläufig sehen, durch Verdichtung und durch Aufeinander drängung der Teile."

Geel verandert door intensivering in rood. Blauw wordt door intensivering violet. Hiermee is meteen een verklaring gegeven van de warme en koude kleuren. Goethe luisterde bij de ontwikkeling van zijn kleurenleer ook veelvuldig naar kunstschilders, hoe zij de kleuren (psychologisch) ervoeren. Het blauw en het violet aan de 'duistere' koude zijde en het geel en het rood aan de 'lichte' warme zijde. De geelachtige ('warme') kleuren en de blauwachtige ('koude') kleuren worden in een kleurencirkel verbonden door groen en magenta (door Goethe Purper genoemd). Het groen als neutraal tussen warm en koud inliggend, tussen de oerfenomenen blauw-geel (groene planten). En het magenta (purper) als kleur die zowel warmte als koude in zich draagt, inliggende/verbindend tussen de geïntensifeerde kleuren rood en violet. Het is de kleur magenta die als synthese van 'geintensifeerde' kleuren van de duistere en de lichte zijde, als spiritueel ervaren wordt.

Als conclusie kunnen we deze kleuren in een soort davidster opstellen twee gelijkzijdige driehoeken in elkaar: een driehoek met de punt omhoog: links onder cyaan, rechtsonder geel, boven magenta. een driehoek met de punt omlaag: links boven violet, rechtsboven rood, onder groen.

De bovenste driehoek zijn de primaire kleuren zoals in de subtractieve kleurmenging dient te worden gebruikt (kleurendruk en schilderen). De onderste driehoek zijn de basis kleuren, zoals bij additieve kleurmenging dient te worden gebruikt (televisie). De kleuren die tegenover elkaar staan zijn complementaire kleuren.

Organisaties gespecialiseerd in kleurenleer

• Vind nog meer organisaties gespecialiseerd in kleurenleer op Zoek&Vind.
• Jouw organisatie er nog niet tussen? Voeg ze toe op Zoek&Vind!