Robert Sapolsky over wetenschap en de illusie van vrije wil

Sapolsky verduidelijkt hoe we kunnen functioneren als we accepteren dat er helemaal geen vrije wil is…
door Tsenne Kikke - dinsdag 31 december 2024 0:56

Koos je er uit vrije wil voor om deze tekst te lezen - of, had je helemaal geen keuze? Je had het verlangen of de intentie en je handelde ernaar, dus natuurlijk koos je ervoor om te lezen. Velen hebben het gevoel vrij beslissingen te nemen en te denken dat ze evengoed konden kiezen om helemaal niet te lezen. Maar wat als dat allemaal illusie is?

In zijn nieuwe boek 'Determined, a life of science without free will' tracht Robert Sapolsky ons precies daarvan te overtuigen: vrije wil is een illusie. Hij is hoogleraar gedragsbiologie, neurologie en neurochirurgie aan Stanford University. Hij is de auteur van de bestseller 'Behave', een gedetailleerd verslag van de biologische oorsprong van vele menselijke sociale gedragingen – prosociaal en antisociaal. Zijn hele carrière is gericht op de studie van biologische mechanismen die ons handelen vormgeven. Waar hij in zijn boek 'Behave' nog tentatief tot de conclusie komt dat ons handelen voortkomt uit de som van onze biologie en de interacties met de omgeving gaat hij in 'Determined' een stap verder. Op basis van wetenschappelijke inzichten tracht hij de lezer er enerzijds van te overtuigen hoe biologische mechanismen ons gedrag niet alleen vorm geven maar het ook volledig beheersen en geen enkele ruimte laten voor vrije wil. Anderzijds betoogt hij hoe acceptatie van de illusie van vrije wil radicaal kan bijdragen aan morele vooruitgang. Koos je er uit vrije wil voor om deze blog te lezen? Sapolsky antwoordt vol overtuiging: neen.

Het algemene uitgangspunt van 'Determined' is tweeledig. Ten eerste, er is geen vrije wil. Sociaal gedrag wordt steeds veroorzaakt door een reeks oorzaken die op hun beurt weer oorzaken hebben, enzovoort. Sapolsky gebruikt de uitdrukking 'turtles all the way down', een zegswijze om te verwijzen naar het concept van oneindige regressie, dat bepaalt hoe elke entiteit in een reeks afhankelijk is van of geproduceerd wordt door datgene wat eraan voorafgaat. Ten tweede, als we aanvaarden dat er geen vrije wil is, dan heeft dat ingrijpende gevolgen voor hoe we denken over het begrip individuele verantwoordelijkheid. Als we aanvaarden dat alles gebaseerd is op een fysico-biochemisch proces, dan kan er niet zoiets bestaan als morele schuld en ook het idee van bestraffing als vergelding is dan niet langer verdedigbaar.

Het hele boek is gewijd aan het onderbouwen van deze twee premissen met recente wetenschappelijke inzichten. Steeds opnieuw herhaalt Sapolsky zijn mantra: wie we zijn en wat we doen op het moment zelf is niets meer of minder dan de som van alle interacties tussen biologie en omgeving die daarvoor kwamen. Allemaal zaken waar je geen invloed op hebt.

Hoe definieert Sapolsky de kernconcepten uit de titel van zijn boek, determinisme en vrije wil? Hij verduidelijkt allereerst wat hij niet onder vrije wil verstaat: agency of handelingsmogelijkheid, intentie, het besef dat men anders gehandeld kon hebben en het besef wat de gevolgen konden zijn van een bepaald gedrag.

Neem het voorbeeld van een persoon die de trekker van een pistool overhaalt. Puur mechanisch gezien trekken de spieren in zijn wijsvinger samen omdat ze gestimuleerd werden door een hersenneuron met een actiepotentiaal. Dat neuron werd op zijn beurt gestimuleerd door een voorafgaand neuron met een eigen actiepotentiaal dat op zijn beurt gestimuleerd werd door het neuron voorafgaand in de keten, enzovoort. Het vormen van de intentie om de trekker over te halen, is, volgens Sapolsky, geen bewijs van vrije wil. Het is alsof je een boek zou recenseren na het lezen van de laatste drie pagina's. Je mist immers de cruciale vraag: hoe ben je het soort persoon geworden met de intentie om de trekker van een pistool over te halen? Niet alleen het soort persoon dat je geworden bent is van belang, de handelingscontext is dat evenzeer. Sapolsky hamert er keer op keer op: context, context, context …: in één context haal je de trekker over en gaat het om een afschuwelijk misdrijf en in een andere context haal je de trekker over – dezelfde motorische handeling – maar betreft het een heroïsche daad van zelfopoffering.

Begrijpen waar een intentie of een gedrag (prosociaal of antisociaal) vandaan komt, start bij een neurobiologische verklaring, namelijk: wat er precies in het brein gebeurde een seconde voordat het gedrag werd gesteld. En vervolgens wat er gebeurde in de uren tot dagen daarvoor, en jaren tot decennia daarvoor, wat er gebeurde tijdens de adolescentie en kindertijd en het prenatale leven. En wat er gebeurde toen het sperma en de eicel samensmolten en zo het genoom vormden. En wat er gebeurde met onze voorouders eeuwen geleden toen zij de cultuur vormden waarin we opgroeien en met onze soort miljoenen jaren geleden. Dat allemaal, één naadloos continuüm.

Een vage interpretatie van vrije wil betekent volgens velen dat een bepaald gedrag zomaar uit de lucht kan vallen, veroorzaakt door een neuron met een actiepotentiaal zonder voorafgaande trigger, zonder stimulus van buitenaf, zonder invloed van hormonen of zintuigelijke gewaarwordingen, zonder invloed van ervaringen of gebeurtenissen in de levensloop. Met andere woorden: een neuron of een brein dat leidt naar sociaal gedrag, onafhankelijk van de som van zijn biologische verleden, een oorzaakloze oorzaak dus. Dat aantonen zou bewijs leveren van het bestaan van vrije wil, wat niet mogelijk is met de huidige wetenschappelijke stand van zaken, aldus Sapolsky. En dit is een zeer belangrijk argument in het boek: neem alle wetenschappelijke inzichten samen van alle relevante wetenschappelijke domeinen, en de logische gevolgtrekking is dat er geen plaats is voor vrije wil. Elke invloed die eraan voorafgaat vloeit zonder onderbreking voort uit de effecten van de invloeden ervoor. Als zodanig is er geen punt in de opeenvolging waar je een vrijheid van wil kunt invoegen, zonder magie in te roepen (onderstaand beroemde cartoon van Sidney Harris illustreert dit treffend). Trouwens, dat was ook de positie van Spinoza, ofschoon Sapolsky in zijn boek niet naar de Nederlandse filosoof uit de 17de eeuw verwijst.

Het voorgaande impliceert wat Sapolsky bedoelt met determinisme: ons gedrag wordt bepaald door de cumulatieve som van onze biologische voorgeschiedenis en interacties met de omgeving. Maar, en dit is een argument dat vooral de tweede helft van het boek domineert, ondanks het feit dat de wereld gedetermineerd is, kunnen zaken veranderen. Het brein verandert, gedrag verandert, wij veranderen. En dit doet niets af aan het feit dat we leven in een gedetermineerde wereld zonder vrije wil. Integendeel: de wetenschap van verandering versterkt de conclusie.

De eerste helft van het boek (tien van vijftien hoofdstukken) is een poging om hedendaagse, compatibilistische argumenten te weerleggen. Compatibilisme betekent dat determinisme en het bestaan van vrije wil samen gaan. Volgens Sapolsky is compatibilisme niet verenigbaar met hoe de wereld werkt. Het is onmogelijk om het standpunt te verdedigen dat atomen, genen en moleculen reële fenomenen zijn, dat recente neurowetenschappelijke bevindingen de conclusie versterken dat onze wereld deterministisch is, dat sommige van die bevindingen onze opvattingen over agency en morele verantwoordelijkheid in twijfel trekken om daarna toch op een of andere miraculeuze manier vrije wil uit de hoed te toveren. Sapolsky's tegenstrategie is zeer ambitieus: het volgen van elke schakel van de causale keten die uitmondt in menselijk gedrag, beginnend bij wat er in de hersenen gebeurt in de laatste paar milliseconden voordat we handelen, wat er gebeurt op het niveau van de neurotransmitters en hormonen, helemaal terug naar hoe onze hersenen worden gevormd door ervaringen in de kindertijd, prenatale ervaringen en genen en zelfs daarvoor helemaal naar het begin van onze evolutionaire geschiedenis. Eén voor één bespreekt Sapolsky alle belangrijke argumenten voor de vrije wil en haalt ze onderuit, waarbij hij inzichten van de chaostheorie, emergente complexiteit en kwantumfysica niet uit de weg gaat.

Misschien bekruipt de lezer na het eerste boekdeel een deprimerend gevoel. Loont het de moeite om 's morgens uit bed te komen in het besef dat wie we zijn en wat we doen bepaald worden door biologische mechanismen (in interactie met de omgeving)? Sapolsky legt meermaals uit dat het aanvaarden dat er in die hele causale keten geen plaats is voor vrije wil ons niet veroordeelt tot amoraliteit of wanhoop. Waar het eerste boekdeel gaat over de wetenschap waarom er geen vrije wil is, gaat het tweede boekdeel over hoe we het beste kunnen leven als we dat eenmaal accepteren.

In de tweede helft van het boek verduidelijkt Sapolsky dus hoe de wereld er dan uitziet en hoe we kunnen functioneren als we accepteren dat er helemaal geen vrije wil is. Zal de samenleving op hol slaan of instorten? Integendeel, beargumenteert Sapolsky, de wereld zal een humanere plek worden. Want we deden dit al eerder. Als voorbeeld bespreekt hij twee concrete gevallen waarin de samenleving heeft aanvaard, op basis van nieuwe inzichten uit de medische wereld, dat bepaalde gedragingen veroorzaakt worden door gezondheidsproblemen zoals epilepsie en schizofrenie, volledig buiten iemands schuld.

Toch erkent Sapolsky dat het erg moeilijk en soms onmogelijk is om ons los te maken van onze neiging om anderen (en onszelf) te beoordelen. Sapolsky past het nieuwe begrip van een leven zonder vrije wil toe op enkele van onze meest essentiële vragen over bestraffing, moraliteit en samenwerking.

Stel dat we rechtszaken afschaffen en vervangen door onderzoeken om na te gaan wie een bepaalde daad heeft uitgevoerd, in welke gemoedstoestand, met welke voorgeschiedenis. Geen gevangenissen, geen gevangenen, geen verantwoordelijkheid in morele zin, geen schuld of vergelding. Dergelijk scenario zou onvermijdelijk leiden naar de reactie of we gewelddadige criminelen dan maar vrij moeten laten rondlopen zonder verantwoordelijkheid voor hun acties. Natuurlijk niet, antwoordt Sapolsky, en hij maakt een analogie met een auto met defecte remmen (buiten diens schuld) die we van de straat halen, net zoals we een persoon met COVID-19 (buiten zijn schuld) ervan weerhouden een druk concert bij te wonen. Wat moet er dan gebeuren met criminelen? Mogelijke alternatieven kan men modelleren naar het voorbeeld van 'waarheids- en verzoeningscommissies, zoals aanvankelijk opgericht in het postapartheidsregime van Zuid-Afrika en nadien toepast in verschillende landen na een burgeroorlog of gewelddadige dictatuur.

Een ander alternatief waar Sapolsky meer heil in ziet, is het medische quarantainemodel, zoals ook gepropageerd door Derk Pereboom en Gregg D. Caruso. Het medische quarantainemodel is volledig compatibel met de illusie van vrije wil. Het model berust op vier basisprincipes. Ten eerste kan een persoon met een medische aandoening besmettelijk, gevaarlijk of schadelijk zijn voor de omgeving. Ten tweede is dat niet zijn of haar schuld. Ten derde, om de omgeving te beschermen, is het verdedigbaar om die persoon zijn of haar vrijheid in te perken als een soort van collectieve zelfverdediging. En ten vierde moet het inperken van vrijheid tot een absoluut minimum beperkt worden. Het medische quarantainemodel is bekend in het dagelijkse leven. Bijvoorbeeld, als je griep hebt, dan wordt verwacht dat je thuisblijft tot je beter bent, als ouderen aan dementie lijden, dan mogen ze niet meer met de auto rijden, en zo meer.

De uitbreiding van dit model naar de criminologie ligt voor de hand: sommige mensen zijn een gevaar voor de omgeving omwille van bijvoorbeeld gebrek aan impulscontrole, onvermogen tot empathie, neiging tot agressie. Als je accepteert dat er geen vrije wil is (maar dat gedrag het resultaat is van biologie, omgeving en interacties), dan is persoonlijke verantwoordelijkheid niet meer verdedigbaar en is het niet hun eigen schuld. Om het publiek tegen hen te beschermen, is het te verrechtvaardigen dat hun vrijheid wordt beperkt; en de 'quarantaine' moet proportioneel gebeuren en zo min mogelijk beperkingen opleggen – net genoeg om de omgeving en henzelf veilig te maken en net zolang tot ze opnieuw gerehabiliteerd zijn.

Toegegeven, argumenteert Sapolsky, een persoon kan gevaarlijk zijn voor anderen omwille van oorzaken waar hij of zij geen controle over had, dus laten we hem of haar minimaal in vrijheid beperken om iedereen veilig te houden. Maar laat ons tevens de onderliggende oorzaken aanpakken, vaak het domein van sociale rechtvaardigheid. Net zoals gezondheidswerkers denken over sociale determinanten van gezondheid, zou een quaraintainemodel dat het strafrechtelijk systeem vervangt, aandacht hebben voor de sociale determinanten van crimineel gedrag. Sapolsky erkent echter de controverse tussen de rechten van het individu en het algemene belang (en andere kritieken) dat het medische quarantainemodel oproept. Toch beklemtoont hij het belang ervan omwille van de focus op preventie en sociale rechtvaardigheid.

Het is in het tweede boekdeel dat Sapolsky's humane mens- en wereldbeeld naar voren komt. We kunnen een bepaald verlangen, een bepaalde intentie hebben maar het is niet mogelijk om succesvol te wensen dat verlangen niet te hebben. Integendeel, het is veel waarschijnlijker dat ze progressief sterker worden. Iemands geschiedenis kan niet genegeerd worden omdat dat immers letterlijk alles is wat we zijn: niet alleen persoonlijke eigenschappen en bekwaamheden maar ook ons karakter, veerkracht, en doorzettingsvermogen. Het besef dat we geen vrijheid hebben, kan juist een reden zijn om te leven met vergevingsgezindheid en begrip om 'in te zien hoe absurd het is mensen te haten om wat ze gedaan hebben' . Want, waar je moet kiezen tussen de makkelijke weg en de moeilijkere maar betere weg zijn de acties van de frontale cortex het resultaat van precies dezelfde mantra van wat er één-seconde-en-één-minuut-enzovoort aan voorafging. Het is de reden dat we, hoe we ook proberen, onszelf niet kunnen dwingen om meer wilskracht te hebben.

'Determined' is boeiende lectuur. Sapolsky is intelligent, welbespraakt en heeft een zeer brede wetenschappelijke kennis. De vraag is echter of iemands standpunt over de vrije wil zal veranderen na deze inventarisatie van biologische mechanismen van menselijk gedrag. Maar dat is ook het doel niet van de auteur. Sapolsky beseft dat vele mensen in het dagelijkse leven hardnekkig vasthouden aan het begrip vrije wil en aan de neiging om anderen (maar ook zichzelf) te beoordelen. Trouwens, het is nooit het doel geweest van Sapolsky om elke lezer te overtuigen - want, hij beseft dat hij zich met zijn standpunten in de marge bevindt, samen met een handvol andere geleerden, zoals Gregg Caruso, Sam Harris, Derk Pereboom en Peter Strawson. Dichter bij huis worden vergelijkbare standpunten verdedigd door Jan Verplaetse en Farah Focquaert. Finaal neemt Sapolsky genoegen met het besef dat hij wellicht wel enkele lezers laat twijfelen over hun geloof in de vrije wil. Zodanig dat iemand zijn of haar denkwijze zal herzien over morele verantwoordelijkheid, schuld en bestraffing, maar ook over lof en verdienste, zowel in ons dagelijkse leven als bij het beoordelen van het gedrag van anderen.

Bron: Humanistisch Verbond

Over dit laatste geef ik Sapolsky groot gelijk - want, hetzelfde geldt voor wat Zelfkennis betreft. Je mag 1001 zaken verkondigen die in wezen op concrete waarheden berusten: slechts 1% zal er misschien over nadenken, en de helft daarvan zal er iets mee aanvangen; daarbij wetende, dat geen mens kan 'doen' in de ware betekenis van het woord. Denk aan de woorden: "Heer, vergeef hen, want ze weten niet wat ze doen". Maar, er is een maar: de enkele uitzonderingen, zijnde: mensen die aan Zelfkennis doen, leren 'doen'.

Nawoord: Ook Sapolsky verkondigde eveneens dat de mensheid niet rijp is om zijn gedachtegoed te aanvaarden. Geef de mensheid nog 600 jaar, zei hij daarbij, daar waar ik het over 1.000 jaar had... Ondertussen moeten we maar omgaan met de mensen uit onze eigen leefwereld en hen te aanvaarden zoals ze zijn. Tenslotte, beweerde Sapolsky, kunnen ze er niets aan doen... :-)

Extra bericht aan de eclecticus: hopelijk heb je er iets aan gehad! Volgens mij is het de zoveelste bevestiging van hoe waarheidsgetrouw de leerstelling is die we aan het bestuderen zijn en leren toepassen.

Ouspensky: "Kan men ophouden een machine te zijn?"

Gurdjieff: "Het is mogelijk..., daartoe is het allereerst nodig de machine te kennen. Wanneer een machine zichzelf kent, is ze geen machine meer, tenminste niet zo'n machine als ze voordien was. Zij begint reeds verantwoordelijk te worden voor haar daden...Een 'mens' is verantwoordelijk. Een machine niet."

"Vind mensen, die in zichzelf zowel de motivatie als de aangeboren drijfveer hebben om aan hun Innerlijke Zelf te werken, en we zullen hen gidsen."

- DIMschool vzw, de énige gespecialiseerd in Zelfkennis, zijnde: het kennen van het Zelf -
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

En, voel jij je geroepen om Spiritualia te sponsoren?
Klik dan op deze link. Alvast bedankt!

Overschrijven kan ook via: IBAN: BE22 7795 9845 2547 - BIC: GKCCBEBB

- Indien je zo'n (bak)steentje bijdraagt, ook eventueel via een aankoop of een Zoek&Vind abonnement, mogen we jouw naam hieronder publiceren? Laat het ons weten! -