Tussen glimlach en grimas

Mariska Kret

	Type:	Paperback
	Uitgever:
	Gewicht:	310 gram
	Aantal Pagina's:	240
	ISBN:	90-4503-105-1
	ISBN-13:	978-90-4503-105-7
	Categorie:	Dieren
	Richtprijs:	€ 22,99

Korte Inhoud

Mensen zijn tot op zekere hoogte in staat elkaars emoties van het gezicht af te lezen, maar hoe doen andere dieren dat? Hoort een vogel aan de zang van een andere vogel wat z’n stemming is? Laat een chimpansee zijn vrolijkheid blijken met een grijns, of betekent die zogenaamde lach juist iets heel anders? En ruikt een hond aan een andere hond hoe de vlag er vandaag bijhangt?

Voor alle dieren die in sociale groepen leven is het belangrijk te begrijpen waar hun soortgenoten zich mee bezighouden. Gezichtsexpressies, lichaamstaal en andere emotionele uitingen spelen daarbij een cruciale rol. Charles Darwin merkte al op dat er een hoop overeenkomsten zijn in de uitingen van emoties van mensen en andere dieren. Dit is met name het geval met dieren waarmee we een lang evolutionair verleden delen, zoals bonobo’s en chimpansees. En herkennen we niet allemaal emotioneel gedrag bij onze huisdieren?

Elk dier op aarde is uniek en heeft dus ook een uniek repertoire aan emoties tot zijn beschikking. Mariska Kret laat ons zien welke verschillen er zijn, tussen mens en dier, én belangrijker nog: welke overeenkomsten.

Zo kunnen alle apen lachen, vooral tijdens spel. En terwijl mensen uitademen, als ze al lachend ha-ha-ha uitstoten, doen chimpansees dat om en om. Anders gezegd: ze maken het lachend geluid (een soort gehijg) tijdens het in- en uitademen. De orang-oetan maakt juist een knorrend geluid. Maar niet alleen mensapen lachen. Ook duiven en zelfs ratten doen het. In een volgend boek zal Kret ingaan op emoties bij dieren die nog wat verder van de mens afstaan.

In haar 'Tussen glimlach en grimas', dat op 25 maart verscheen, geeft Kret een overzicht van het onderzoek dat haar eind vorig jaar op een leerstoel cognitieve psychologie in Leiden bracht. De belangrijkste les uit al die jaren onderzoek, zegt Kret zelf: “We moeten openstaan om van iedere andere diersoort iets te leren. Ook op het gebied van emotie. En daarmee moeten we ook meteen de verantwoordelijkheid nemen om ze beter te beschermen en verzorgen.”

Uittreksel

Introductie

In dit boek zullen verschillende theorieën van psychologen, filosofen en biologen, bekende en invloedrijke personen en onbekende, maar veelbelovende jonge onderzoekers de revue passeren. Meer dan het bieden van een overzicht van de wetenschappelijke literatuur, gaat het er mij om je kennis te laten maken met het onderwerp emotie, en hopelijk stof tot nadenken mee te geven.

Hoewel ik dit boek begin met de vraag wat emoties zijn, is het een grotere en spannender uitdaging om ons af te vragen waarom we ze hebben. Waar het hierom gaat, is om emoties beter te leren begrijpen, niet vanuit het standpunt van de mens, maar vanuit de processen zelf. Emoties als evolutionaire adaptaties in dieren, de mens incluis. Waarom hebben we emoties? En waarom uiten we ze en waarom op een bepaalde kenmerkende manier en niet anders?

In dit boek richt ik mij met name op de basale, onbewuste processen omdat deze een diepe stempel drukken op ons emotionele gedrag en hun belang keer op keer wordt onderschat. We denken dat we een beslissing nemen op basis van de ratio, maar eigenlijk geven we gehoor aan een niet in woorden te vatten onderbuikgevoel. De mens wordt als het meest rationele wezen op aarde gezien. Althans, zo kijkt de mens naar zichzelf. In dit boek zal ik laten zien dat we helemaal niet zo rationeel zijn, maar dat ons gedrag in grote mate bepaald wordt door onbewuste, affectieve processen die de ratio achteraf probeert te verklaren.

Is de mens uniek in de complexiteit van zijn emoties? Wij definiëren onze soort graag als uniek. Daarnaast hebben we de neiging om te denken dat onze individuele levens speciaal zijn. Denigrerende referenties naar ‘Jan met de pet’, ‘Jan en alleman’ en ‘Henk en Ingrid’ worden met name gebezigd door mensen die zich van hen proberen te onderscheiden. Tegelijkertijd wil dat ‘gewone volk’ niets van de genderneutrale wc’s of de veganistische eetcultuur van de elite weten. In de westerse denkwereld zien wij onszelf als individuen die in ten minste één bepaalde eigenschap behoren uit te blinken. Selfies op de meest exotische plekken en in de meest extravagante poses getuigen van een overdreven streven naar uniciteit. Dat is trouwens niet iets uniek menselijks, apen kunnen dat ook, zo getuigde een selfie van een zwarte makaak een aa ntal jaar geleden. De mens slaat door. Het risico voor lief nemend klimmen we op die hoge, glibberige rots en maken een serie selfies vanuit verschillende hoeken. De ene keer met de lippen getuit, de andere keer met een gezichtsexpressie alsof we van de rotsrand glippen.

Online is het makkelijker om onszelf beter voor te doen. Met een beetje geluk raken we overtuigd van onze leukheid en kan ons ego tot rust komen. Heel even maar, want de controverse zit hem in het feit dat iedereen dezelfde idealen nastreeft en uniek wil zijn in dezelfde dingen. Daardoor overtreffen we elkaar in razend tempo.

Dit boek omvat inzichten vanuit verschillende onderzoeksvelden zoals biologie, primatologie en psychologie en poogt deze te integreren. Emoties fascineren mij mateloos. Emoties zijn net recepten. Stel boosheid voor als tomatensoep en angst als een komkommergazpacho. Hoewel dit aparte gerechten zijn, zijn er bepaalde ingrediënten die terug te vinden zijn in beide soepen, zoals zout en water. En dan zijn er tomatensoepen mét en zonder balletjes. Een chimpansee en een mens kunnen allebei flink kwaad zijn en er zijn sterke overeenkomsten in hoe die kwaadheid geuit wordt, maar er zijn daarnaast soort-specifieke verschillen. Een chimpansee zet zijn haren rechtovereind en een mens zal zijn boosheid vaker inhouden. Emoties probeer ik los te zien van de soort. Dit is de reden waarom ik geen apart hoofdstuk over dieren en emoties heb geschreven. De mens is tenslotte ook een dier.

Tijdens het schrijven bleek dit makkelijker gezegd dan gedaan. Over emoties van de mens is meer bekend dan van welk ander dier dan ook en dit heeft de mate waarin mens versus ander dier aan bod komt in dit boek beïnvloed. In dit boek zullen allerlei kleuren, geuren en vormen van emotie de revue passeren. Maar mijn expertise ligt in het visuele domein. Om die reden zal daar de nadruk op liggen: gezichtsexpressies en lichaamstaal komen ruim aan bod, meer dan emoties die te horen zijn in stemgeluid of worden overgebracht door geur.

Ik hoop de lezer mee te slepen in de wondere wereld van emotioneel gedrag, een wereld die ik razend interessant vind en probeer te doorgronden door emotioneel gedrag met verschillende methoden en vanuit verschillende invalshoeken te bestuderen bij verschillende dieren. Emoties zijn de drijvers van ons gedrag.

Grote vragen

Er gaat geen dag voorbij zonder emotie. We ervaren ze zelf, komen ze tegen bij de mensen om ons heen, of zoeken ze zelfs op op tv. Een onderwerp dat van zo’n groot belang is, zet aan tot nadenken over grote vragen. Ten eerste, wat verstaan we precies onder een emotie? Een tweede vraag is waarom we ze überhaupt hebben. Misschien vraag je je soms af of het leven zonder emoties niet een stuk makkelijker zou zijn. Zijn emoties aangeboren of ontstaan ze in de loop van de ontwikkeling? Lange tijd was het ‘not done’ om over emoties bij dieren te spreken. Dieren werden gezien als machientjes die zonder zich bewust te zijn van oorzaak en gevolg simpelweg reageerden op prikkels. Deze tijd is voorbij, maar de vraag over hoe emoties er bij andere dieren dan de mens precies uitzien, staat nog overeind. Het hoofdstuk sluit af met een sprong in ons verre evolutionaire verleden en laat zien waar emoties vandaan komen.

1.1 Wat is een emotie?

Wat is een emotie? Zo luidde de titel van het beroemde werk van de Amerikaanse filosoof en psycholoog William James (1884). Iedereen weet wat emoties zijn: de kriebels in de buik bij een eerste date, zweethanden tijdens het kijken naar een spannende film, het hart dat bonkt als een heipaal na het nét niet geschept worden door een voorbijscheurende auto. Ik zal niet ontkennen dat dit beeld klopt, maar het is belangrijk om ons te realiseren dat er aan deze emoties complexe, oeroude, onzichtbare processen ten grondslag liggen. Al voert het werk van James anderhalve eeuw terug, vandaag de dag is de vraag ‘wat is een emotie?’ nog steeds actueel. Hoewel de wetenschappelijke publicaties over emoties ons wetenschappers om de oren vliegen, zijn de meningen verdeeld over wat een emotie is. Er wordt weleens gekscherend gezegd dat er net zoveel definities van emotie bestaan als onderzoekers die emoties onderzoeken. Dat er meerdere definities in omloop zijn is geen probleem. Een onderzoeker die geïnteresseerd is in de invloed van hormonen op emoties zal een andere definitie hanteren dan een filmregisseur die wil dat zijn publiek meevoelt met de acteurs. Maar het is wél belangrijk om te weten waar ik het over heb als ik deze term in de mond neem. De definitie die als leidraad voor dit boek zal fungeren heeft een evolutionaire inslag en luidt:

Emoties zijn het gereedschap dat, gevormd door natuurlijke selectie, het fysiologische, psychologische en gedragsmatige functioneren van het dier bijstelt op zo’n manier dat het beter om kan gaan met bedreigingen en kansen in bepaalde situaties. Emoties zijn waar te nemen door de uitingen ervan, welke soms bewust zijn en met een doel gecommuniceerd aan soortgenoten, en soms zijn ze onbewuste directe reflecties van de emotie, te bestuderen.

De focus in deze definitie van emotie ligt op de lichamelijke en gedragsmatige processen die direct of via meetapparatuur waar te nemen zijn. De cognitieve component, die bijvoorbeeld een rol speelt bij overmatig piekeren en wakker liggen in individuen met een depressie, is secundair. We hebben het dan over gevoelens die de onderliggende emoties als het ware interpreteren. Ik wil juist terug naar de basis, de emotie. Het fascineert mij dat het lichaam in razend tempo kan reageren op verschillende situaties. Gaat dat sneller dan het gevoel dat daarbij komt kijken? Volgens William James wel. In zijn optiek zijn de verhoogde hartslag, het kippenvel en de rilling de emoties. We worden ons bewust van emoties doordat we ons lichaam voelen reageren. Deze gewaarwordingen willen we vervolgens interpreteren. Simpel gezegd: we voelen verdriet doordat we huilen, angst doordat we trillen en verliefdheid doordat we blozen. Verdriet, angst en verliefdheid zijn de gevoelens, de lichamelijke processen de emotie.

Deze theorie heeft de psychologie op zijn grondvesten doen trillen en inspireert hedendaagse onderzoekers nog altijd. In feite gaat het erom of de gewaarwording of het lichaam kip of ei is. Ook de Nederlandse onderzoeker Nico Frijda werd onder andere door deze theorie geïnspireerd en maakte emoties tot zijn levenswerk. Hij stelde dat emoties onlosmakelijk verbonden zijn aan actie. Wat hij hiermee bedoelde is dat emoties ons aanzetten om iets te doen. Ze zijn als het ware de drijfveren van ons gedrag. Als je verdriet voelt zal je op zoek gaan naar een vriend om bij uit te huilen of iets ondernemen om je zinnen te verzetten. De actie verbonden aan boosheid kan inhouden dat iemand een agressor terugslaat of juist uit de weg gaat. Het gaat erom dat het probleem wordt opgelost of in ieder geval dat daartoe een poging wordt ondernomen. Emotie en het lichaam zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Veranderingen in het lichaam veroorzaken of gaan gepaard met emotie en emotie spoort op zijn beurt het lichaam aan tot actie.

Door ervaring wordt die koppeling tussen emotie en actie steeds sterker en het proces efficiënter. Een ander voordeel van emotie is dat het toekomstige beslissingsprocessen beïnvloedt. Zo kan een chimpansee bij het ontwaken in zijn nest terugdenken aan een aanval van een luipaard de vorige ochtend, wat de angst weer aanwakkert. De angst stelt hem in staat om zijn rommelende maag te negeren en iets langer in zijn nest te wachten totdat het licht is en de luipaarden minder actief worden, voordat hij uit ontbijten gaat.

Vragen over het nut van emoties, waarom we ze kunnen herkennen in anderen en wat voor effect ze hebben, houden mij dagelijks bezig. Hierdoor heb ik een mening gevormd waar niet alle emotie-experts het mee eens zijn. Er zijn in dit vakgebied redelijk wat feiten bekend. Tegelijkertijd staat er veel open, wat het, vind ik, des te uitdagender maakt. Dit boek is geen opsomming van feiten. Juist de onontgonnen gebieden interesseren mij en schreeuwen erom onderzocht te worden. Ik hoop met dit boek de complexiteit en schoonheid van emoties te laten zien en te bewerkstelligen dat er op verschillende manieren gedacht wordt en nagedacht kan worden over emoties.

Voordat ik verkeerde verwachtingen wek, wil ik benadrukken dat dit boek vooral gaat over uitingen van emotie. Gezichtsexpressies, lichaamstaal en alle veranderingen in ons lichaam die bewust of onbewust geuit worden, maar ook bewust of onbewust opgepikt worden door anderen. Een voorbeeld: de glimlach. We weten allemaal dat die verschillende betekenissen kan hebben. Hij kan blijdschap signaleren, minachting of spijt, en de onderliggende emotie kan dus verschillen. Fysieke pijn is geen emotie. Pijn is duidelijk afleesbaar van iemands gezicht, maar dat maakt het nog geen emotie. Vaak zijn er wel allerlei emoties verbonden aan pijn. Angst bijvoorbeeld, omdat we de klap niet hadden zien aankomen. Of verdriet, bij ernstig letsel en slechte vooruitzichten op herstel. Pijn zelf is dus geen emotie maar een uiting van fysiek ongemak, net als bijvoorbeeld honger of oververmoeidheid. En seksueel genot, is dat een emotie, vroeg een mannelijke student mij laatst grinnikend. Ook dat is een fysieke gewaarwording waar vast en zeker emoties bij komen kijken maar die an sich geen emotie ís.

Om het nog ingewikkelder te maken: de emoties die ik heb, hebben anderen die ook? Misschien is het mogelijk dat een ander iets ervaart of voelt wat ik nooit ervaren heb of zal kunnen voelen. Deze mogelijkheid is met name relevant als we het hebben over dieren die heel andere lichamen en mogelijkheden hebben dan wijzelf. Wie weet is er een specifieke emotie verbonden aan vliegen. Voor vogels is vliegen van belang, dus ik kan mij voorstellen dat het vanuit dat oogpunt handig is dat ze dit prettig vinden en vliegen gepaard gaat met een specifieke emotie. Misschien geeft het zien uitvliegen van een jong een oudervogel net zoveel voldoening als mensen die hun baby voor het eerst zien glimlachen. Hoewel wij ons niet voor kunnen stellen hoe het is om te vliegen, kunnen we wel proberen ons voor te stellen wat voor verschillende dieren belangrijk is en daar onderzoek naar doen. Los van verschillen tussen diersoorten zijn er bij mensen ook culturele nuances. Een glimlach in Japan kan een net iets andere betekenis hebben dan deze in Nederland heeft. Het mag duidelijk zijn: de vraag wat een emotie is, is wellicht complexer dan je in eerste instantie zou denken. Dat emoties in de meeste dieren nut hebben, staat voor mij buiten kijf, en mocht dit nog niet duidelijk zijn, dan zal het dit na het lezen van dit boek worden. Om te weten te komen wat een emotie is, moeten we begrijpen hoe emoties werken in het lichaam, de hersenen incluis. Hier komen de psychofysiologie en de neurowetenschap om de hoek kijken. Recente, zich snel ontwikkelende technologieën maken het mogelijk een kijkje te nemen in de hersenen. We weten nu dat iemand zonder amygdala, een gebied dat diep in de hersenen verborgen ligt, grotendeels onbevreesd is. Dat klinkt heerlijk. Is het dat ook? De emotie angst biedt ons bescherming doordat het ons gevaarlijke situaties uit de weg laat gaan. Er zijn waarschijnlijk weinig diersoorten die zonder het vermogen om angst te voelen zouden kunnen voortbestaan. Zelfs de fruitvlieg heeft een primitieve vorm van angst, wat hem in staat stelt gevaarlijke situaties te vermijden. Om erachter te komen wat een emotie ís, los van of deze voorkomt in de mens of niet, moeten we verschillende diersoorten met elkaar vergelijken, dieren die sterk verwant zijn aan ons zoals de mensapen, dieren die ver van ons afstaan maar in sociale groepen leven zoals vogels, maar ook piepkleine dieren zoals de fruitvlieg. Dit stelt ons in staat inzicht te krijgen in de rol van cognitie (of intelligentie) en in de vraag of bepaalde omgevingsfactoren van invloed zijn geweest op de emoties die een diersoort in de loop der evolutie heeft ontwikkeld.

Koop dit boek bij

---

Bestellen