Het verraad van Anne Frank

Rosemary Sullivan

	Type:	Paperback
	Uitgever:
	Gewicht:	610 gram
	Aantal Pagina's:	399
	ISBN:	90-2634-639-5
	ISBN-13:	978-90-2634-639-2
	Categorie:	Historisch
	Richtprijs:	€ 22,99

Korte Inhoud

In 'Het verraad van Anne Frank' van Rosemary Sullivan lees je over het grensverleggende onderzoek van een internationaal coldcaseteam dat licht werpt op een donker dossier.

Dat internationaal team laat met nieuwe technologieën en revolutionaire onderzoeksmethoden een licht schijnen op de vraag waarop velen sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog een antwoord hebben proberen te vinden: wie verraadde Anne Frank?

Wereldwijd hebben meer dan dertig miljoen mensen 'Het Achterhuis' gelezen, het dagboek dat Anne Frank bijhield in de jaren dat ze met haar ouders en zusje was ondergedoken totdat ze in augustus 1944 werden opgepakt en gedeporteerd. Ondanks de vele boeken, films, toneelstukken en documentaires die er aan Annes leven zijn gewijd, is nooit duidelijk geworden wie haar en haar familie heeft verraden. En waarom.

Met grote nauwkeurigheid heeft een team van onderzoekers, onder leiding van oud-FBI-agent Vincent Pankoke, tienduizenden pagina’s documenten – sommige waren tot op heden onbekend – verslagen van interviews en eerdere politieonderzoeken bekeken en nageplozen. Een uniek internationaal coldcaseteam in Nederland, bestaande uit historici, criminologen, datawetenschappers, forensisch experts, journalisten en politiemedewerkers, heeft nauwgezet de maanden in beeld gebracht die leidden tot de aanhouding van de familie Frank.

Uittreksel

Uit: Voorwoord van het hoofdonderzoek

Alle coldcaseteamleden en -medewerkers hadden hun eigen motief om met zoveel enthousiasme mee te werken aan het onderzoek. Enkelen werden gedreven door pure nieuwsgierigheid, hadden een grote interesse in de Tweede Wereldoorlog of voelden een speciale band met het verhaal van Anne Frank. Anderen vonden dat oorlogsmisdaden nu eenmaal altijd vervolgd moeten worden, als signaal aan toekomstige daders. Of meenden dat we het aan de slachtoffers verplicht zijn om deze zaak tot een goed einde te brengen, hoeveel jaar na dato ook. Er zat immers, in de woorden van Vince, geen verjaringstermijn op de waarheid. Maar bij de meesten leefde ook sterk het gevoel dat dit onderzoek van betekenis kon zijn voor deze tijd.

In de laatste twintig jaar lijkt ons westerse democratische model, eens een lichtend voorbeeld voor de wereld, verzwakt. Steeds meer landen glijden af in de richting van repressieve autocratieën of oligarchieën. Democratische waarden blijken opnieuw kwetsbaar voor door rechtse populisten opgezweepte emoties als haat, angst, afkeer en exclusie. De toenemende verdeeldheid in Amerika en Europa, mede aangewakkerd door externe actoren, ondermijnt deze twee democratische grootmachten van binnenuit en dat is precies hoe de meeste democratieën verdwijnen. Niet door revolutie of annexatie, maar door het zich teleurgesteld afwenden of wegkijken door het eigen electoraat.

Rusland en China zijn al lange tijd autoritaire regimes waar rechtsstatelijke waarden als vrijheid, solidariteit en gelijkheid uiteraard nooit vanzelfsprekend zijn geweest, maar ook landen met een (vaak zwakke) democratische traditie, zoals Turkije, Polen, Hongarije, Brazilië, India en zelfs de UK, lijken af te glijden naar populisme, intolerantie, ongelijkheid, verdeeldheid en corruptie. Er is geen enkele reden ons hiervoor in Nederland veilig te wanen. Sterker, de eerste symptomen zijn reeds zichtbaar daar waar populisten de onrust aanwakkeren, verdeeldheid zaaien, geweld prediken en gemakkelijke oplossingen verkopen voor complexe problemen.

Op deze manier bekeken lijkt mij het onderwerp van dit onderzoek, zij het op zeer bescheiden schaal, zeer relevant. Is het niet van het allergrootste belang dat iedereen die in een democratie mag leven zich ervan bewust is welke waarden de instituties, het recht en de vrijheden waarborgen? Ervaren wij die niet te veel als vanzelfsprekend? Realiseren we ons nog wel voldoende hoe belangrijk ze zijn voor ons welzijn en vooral ook hoe snel ze kunnen verdwijnen en wat daarvan de gevolgen zijn?

In Nederland was de democratie nog geen 100 jaar oud toen het land op 10 mei 1940, binnen vier dagen, door het Duitse leger werd geannexeerd. Anders dan België en Frankrijk had Nederland nauwelijks ervaring met oorlog en bezetting. De strikte neutraliteit van ons land werd in de Eerste Wereldoorlog immers door de Duitsers nog gerespecteerd. En hoewel de Duitsers zich in de eerste oorlogsmaanden beleefd en terughoudend opstelden, werd het al snel duidelijk dat het met de democratie en de daarmee gepaard gaande vrijheden gedaan was. De meerderheid van de bevolking legde zich, zij het noodgedwongen, bij de nieuwe situatie neer. Binnen een paar dagen had de bezetter de Nederlandse pers, van oudsher kritisch en vrij, gebreideld. Anti-Duitse berichtgeving werd verboden. NSB-kopstukken en Duitsland welgevallige journalisten namen de leiding over bij persbureaus, kranten, week- en maandbladen en omroepen. Het ontslag van Joodse medewerkers volgde al snel. Journalisten, de waakhonden van de democratie, schikten zich verrassend snel in de nieuwe situatie en schreven binnen een aantal dagen na de bezetting braaf wat de bezetter wenste. En valt hun dit te verwijten? Niet conformeren betekende ontslag en daarmee verlies van inkomen. Als iemands elementaire bestaansvoorwaarden worden bedreigd, blijken principes opeens schaars, en de meesten van ons zijn wonderbaarlijk gemakkelijk in staat hun geweten te kalmeren met een sussend narratief.

Wat gold voor de pers, gold ook voor vakbonden, politieke partijen, gemeenten, onafhankelijke rechtspraak, wetenschap en onderwijs, openbaar vervoer, de politie, sportverenigingen, bibliotheken: alle werden of verboden of op een aan het nazisme geënte wijze aangepast.

Wie niet meer kan vertrouwen op de rechtspraak, de politie, de pers, het ambtelijk apparaat, de politiek en de wetenschap blijft als burger weerloos en verlamd achter. Juist dat werd in ons onderzoek duidelijk. We vonden honderden schrijnende verhalen waaruit naar voren kwam waartoe mensen in staat zijn wanneer eigen lijf, bestaanszekerheden en veiligheid en met name die van hun dierbaren (vaak letterlijk) op het spel staan. In een dergelijke situatie pas je je aan, houd je je mond, doe je soms dingen waartoe je jezelf nooit in staat had geacht.

Geconfronteerd met deze soms hartverscheurende verhalen stelden we onszelf menigmaal de vraag: 'Zou ik ook in staat zijn tot dit gedrag wanneer mijn bestaanszekerheid en de veiligheid van mijn dierbaren in het geding zijn?' Waarschijnlijk wel, moet het eerlijke antwoord zijn. Er is geen reden om te denken dat wij moreel superieur zijn aan onze voorouders. Net als andere bezette landen telde Nederland toen het erop aankwam niet heel veel echte helden, noch echte slechteriken: het merendeel van de mensen trachtte zo ongeschonden mogelijk door de oorlog te komen en dat vereiste soms immoreel handelen. Het is bijna onmogelijk om vanuit onze positie nu een moreel oordeel te vellen over dat handelen toen.

Het verhaal van Anne is slechts een van de miljoenen verhalen van mensen die door de nazi's werden gekwalificeerd als 'ontaard', 'ongeschikt', 'Untermensch', 'ongedierte' of 'levensonwaardig leven'. Op basis van een perverse ideologie werd hun een plaats in de samenleving ontzegd en uiteindelijk het leven zelf. Het is te gemakkelijk om de schuldigen louter als 'nazi's' te bestempelen omdat we daarmee één groep aanwijzen waarvan wij menen geen deel uit te maken. Al doende verwaarlozen we onze eigen zwakheden en verantwoordelijkheden; de Holocaust had immers nooit kunnen plaatsvinden zonder de hulp van niet-nazi's, jaknikkers, toeschouwers en wegkijkers. Dit onderzoek en dit boek zijn dus ook het verhaal over de kwetsbaarheid in onszelf.

Het idee dat Nederland eendrachtig de bezetter bestreed is een valse simplificatie die decennialang het beeld bepaalde van Nederland in de Tweede Wereldoorlog. Dat beeld is sinds het einde van de vorige eeuw aan het kantelen geslagen, en de juistheid van die paradigmaverschuiving komt ook in ons onderzoek duidelijk naar voren. We dienen dus goed te beseffen dat onze vrijheid en democratie allesbehalve gegeven zijn, maar dat het uiterst kostbare verworvenheden zijn, die constant onze aandacht vragen. Alleen een leven in vrijheid maakt het ons mogelijk om volledig humaan te zijn. Dat is voor mij misschien wel de belangrijkste les uit ons onderzoek.

Als wij een maatschappelijk belang zien in dit onderzoek, dan is het ook belangrijk dat zo veel mogelijk mensen hiervan kennisnemen. Vandaar dit boek. De Canadese schrijver Rosemary Sullivan, die de met prijzen onderscheiden biografie De dochter van Stalin' schreef en die een grote fascinatie heeft voor de Tweede Wereldoorlog, werd door ons gevraagd om dit verhaal op pakkende wijze te vertellen. Dat heeft ze uitstekend gedaan. Gedwongen door overdaad heeft ze zich uiteindelijk moeten beperken tot de belangrijkste of veelzeggendste verhalen, waardoor helaas nog veel van de zeer rijke oogst van dit onderzoek onbesproken blijft.

`Nooit meer' is een zegswijze die meestal wordt verbonden aan de Tweede Wereldoorlog en dan met name aan de Holocaust. Het zijn woorden uit het gedicht `Masada' van de Joodse dichter Yitzak Lamdan, waarin deze het noodlot beschrijft van de Joodse vesting Masada in 74 na Christus, waar alle Joden die er bescherming hadden gezocht na een uitputtende belegering door de Romeinen zelfmoord pleegden. Ironisch genoeg staat dit fragment uit een Joods gedicht nu in steen gehouwen voor het geboortehuis van Adolf Hitler in het Oostenrijkse Braunau am Inn: ‘NIE WIEDER FASCHISMUS, MILLIONEN TOTE MANNEN', Nooit meer fascisme, Miljoenen doden dragen ons op dit niet meer te laten gebeuren. 'Nooit Meer Auschwitz' is ook de naam van het spiegelmonument van Jan Wolkers in het Wertheimpark in Amsterdam. Als we er echt voor willen zorgen dat het nooit meer zal gebeuren, dan moeten we onze eigen kwetsbaarheid en onze eigen potentiële medeplichtigheid onder ogen zien en onze democratische verworvenheden des te meer koesteren. In een samenleving waarin vrijheid, waardigheid en rechtvaardigheid voor iedereen steeds meer onder druk komen te staan, wordt het verschil tussen goed en kwaad diffuus en verdwijnen maatschappelijke solidariteit en verantwoordelijkheid. Dan dooft het licht*.

Amsterdam, 20 november 2021

Pieter van Twisk Hoofd onderzoek

* 'Een volk dat voor tirannen zwicht, zal meer dan lijf en goed verliezen, dan dooft het licht...' Uit gedicht van verzetsstrijder en journalist (hoofdredacteur Vrij Nederland) Henk van Randwijk.

Koop dit boek bij

---

Bestellen