Boekrecensie van Creativiteit door Mihaly Csikszentinihalyi

Wat maakt een mens gelukkig? Wat maakt ons leven de moeite waard? Dit boek over creativiteit van kunstenaars en wetenschappers kan onze cultuur de visie op de wereld veranderen. Csikszentmihalyi interviewde meer dan negentig uiterst boeiende mensen die grote invloed hebben gehad op de denk- en werkwijze van anderen en voor wie creativiteit een cruciale rol speelt. In zijn bestseller Flow (iggo) bestudeerde Csikszentmihalyi toestanden van 'optimale ervaring: momenten waarop mensen diep geconcentreerd zijn en intens genieten, een staat van bewustzijn die hij flow noemt. In 'Creativiteit' portretteert hij mensen die manieren hebben gevonden om deze flowin hun leven te integreren. Mensen zoals de fysicus Freeman Dyson, de wetenschapper Stephen Jay Gould, de Zuid-Afrikaanse schrijfster Nadinc Gordiincr en de Egyptische auteur Naguib Malijòuz. Csikszentinihalyi benadrukt dat creativiteit niet alleen in van oudsher creatieve vakgebieden als de wetenschappen en de kunsten gecultiveerd moet worden, maar ook in het bedrijfsleven, bij de overheid en in het onderwijs.

M. Csikszentinihalyi is hoogleraar psychologie aan de Universiteit van Chicago. 'Deze benadering van creativiteit, waarbiJ rekening wordt gehouden met alle sociaal-culturele, psyologische en historische aspecten is eerste vereiste voor samenlevingen die hun creatieve kracht niel willen verliezen.'

Psycholoog Nico Frijda over Csikszentinihalyi:

"Csikszentmihalyi is een vernieuwend onderzoeker van de menselijke motivatie. Zijn studies van creatieve mensen laten zien dat mensen vooral veel inzet en inspanning opbrengen voor bezigheden die een uitdaging betekenen en waarbij ze zich aan de grenzen van hun kunnen moeten bewegen. Dat betekent dat mensen niet altijd in de eerste plaats gedreven worden door het zoeken naar maximaal genot, zoals vooral in de economie verondersteld wordt. 'Optimale ervaring' ontstaat wanneer men probeert iets tot stand te brengen wat als zinvol wordt beleefd."

Uittreksel

Blz. 325: In het heelal heeft alles met elkaar te maken

Naast de overleving van de menselijke geest is ook het verband tussen actie en reactie, tussen de gebeurtenissen op kosmisch en microscopisch niveau, een hoofdthema in het werk van L'Engle. Haar vertelling wordt beheerst door een soort noodlottig netwerk, waardoor geweld in lichaamscellen gevolgen kunnen hebben voor de sterren. Haar boeken zijn een mengsel van sciencefiction en middeleeuwse zinnespelen. Voor haar boek 'A Wrinkle in Time' ontleende ze veel aan de deeltjesfysica en kwantummechanica, en in 'A Swifly Tilting Planet' combineert ze de magische liederen van de druïden met de relativiteitstheorie. Haar bijdrage bestaat erin dat ze, net als de meeste andere creatieve mensen, domeinen combineert die schijnbaar niets gemeen hebben.

Veel ideeën ontstaan onbewust. Je weet absoluut niet waar ze vandaan komen. Ik probeer zoveel mogelijk verschillende boeken te lezen, en ik heb ook aardig wat over de deeltjesfysica en de kwantummechanica gelezen, omdat ik dat erg spannende onderwerpen vind. Ze gaan over de aard van ons bestaan en waar het in ons universum allemaal om draait.

Een van de dingen die ik heb geleerd door mij in het hart van het atoom te begeven, is dat niets onafhankelijk van andere dingen gebeurt, dat alles in het universum met elkaar te maken heeft. Fysici hebben daar een term voor, het 'vlindereffect'. Als een vlinder deze kamer binnen zou vliegen en zich zou verwonden, zou dat gevolgen kunnen hebben voor zonnestelsels die zich op duizenden lichtjaren van deze kamer bevinden. Zo nauw zijn de dingen met elkaar verbonden. Ook heb ik ontdekt dat niets objectief bestudeerd kan worden, want wanneer je iets bekijkt verandert zowel het bestudeerde object als degene die dat object bestudeert. Dit zijn ideeën met veel potentie. Momenteel lees ik een boek over de noodzakelijke relatie tussen gezichtsvermogen en licht. Net als bij de boom die omvalt — maakt dat geluid als niemand het hoort? Welnu, dat geldt natuurlijk ook voor het licht — licht bestaat niet als niemand het ziet.

L'Engle dacht dat het vertellen van verhalen een belangrijke manier is om mensen bij elkaar betrokken te houden en te voorkomen dat het weefsel van het beschaafde leven uit elkaar valt. Zij zag het als een van haar belangrijkste opdrachten om de harmonie in de intermenselijke relaties in stand te houden. Ze dacht dat het haar roeping was om na te denken over wat haar ervaringen haar leerden en her geleerde met anderen, en vooral kinderen, te delen.

In Amerika wordt de wijsheid van ouderen niet meer op de juiste waarde geschat. In de zogenaamde primitieve culturen worden de ouderen juist gerespecteerd, omdat ze 'het verhaal' van de stam kunnen vertellen. Ik denk dat we als land het gevaar lopen onze verhalen te verliezen. Het geplande verouderen is alomtegenwoordig. Het betreft niet alleen koelkasten en auto's, maar ook de mens. Ik heb fantastische vrienden van verschillende generaties, en dat vind ik erg belangrijk. Chronologische afzondering is verschrikkelijk, en chronologische afzondering is een van de ergste vormen van segregatie.

Niet bang zijn om te falen

Evenals veel andere creatieve mensen schreef L'Engle haar succes toe aan haar vermogen om risico's te nemen. Ze leidde een avontuurlijk leven en probeerde altijd haar eigen gevoel te volgen, ook al druiste dat in tegen de normen en verwachtingen van haar sociale omgeving. Ze sloeg de populaire wijsheden in de wind door een stijl te gebruiken die uitgevers en critici te moeilijk vonden voor jongeren en te kinderachtig voor volwassenen — hoewel de wetenschappelijke concepten en filosofische noties in feite zelfs voor volwassenen niet zo makkelijk te bevatten waren. Het duurde dan ook tien jaar voordat haar ongewone verhalen gepubliceerd werden. Het manuscript van A Wrinkle in Time werd tweeënhalf jaar lang geweigerd voordat een uitgever de gok wilde wagen. 'Alle grote uitgevers weigerden het uit te geven. Niemand durfde het aan.' Maar ze dacht er geen moment aan om haar werk en opvattingen aan te passen aan de wensen van de markt.

Ze herinnerde zich goed dat ze in het begin van haar loopbaan werd gevraagd voor een lezing voor een vrouwengroep, ergens langs de Amerikaanse westkust. Ze gaf een lezing met veel humor, maar vermeed met zorg alle controversiële onderwerpen. Toen ze de eerste versie van deze lezing aan haar man liet zien, zei die: 'Heel grappig, schat. Maar ze betalen je niet om de clown uit te hangen. Ze nodigen je uit omdat ze vinden dat je wat te melden hebt. Steek je nek uit en vertel het ze.' Aldus geschiedde. Ik heb moeten leren om mijn nek te steken. En dat is goed, denk ik'.

Haar credo wordt goed samengevat door de volgende regels, die de koppigheid die haar zoveel goeds heeft gebracht goed weergeven:

De mens is het enige schepsel dat mag falen. Als een mier faalt, betekent dat zijn dood. Maar wij kunnen van onze fouten en mislukkingen leren. En zo leer ik ook, door vallen en opstaan, steeds opnieuw. Als ik niet de vrijheid had om te falen zou ik nooit aan een nieuw boek beginnen, zou ik sowieso nooit aan iets nieuws beginnen.

Iets toevoegen aan de wereld

Richard Stem, romanschrijver en hoogleraar in de letterkunde, herinnerde zich van zijn jonge jaren drie bepalende stadia. Eerst werden hem verhalen verteld, vervolgens leerde hij lezen en ten slotte probeerde hij zelf te schrijven. Elk stadium betekende voor hem een enorme verbreding van zijn horizon. In zijn peutertijd luisterde Richard aandachtig naar de verhalen van zijn vader. Dit stond hem nog helder voor de geest:

"Mijn eerste herinnering, ik denk althans dat het een herinnering is, is dat ik in het donker lig. En ik zweer dat ik de spijlen van mijn bedje zie, hoewel ik dat er misschien later bij verzonnen heb. Aan de andere kant van mijn kamer, in de hoek, slaapt mijn zus, die vier jaar ouder is dan ik. Ergens tussen ons in zit mijn vader. Elke avond vertelt hij ons een verhaaltje. Hij kan fantastisch vertellen. Zijn stem en verhalen herinner ik me nog als de dag van gisteren. Later heb ik de namen die hij verzon zelf ook gebruikt.

Recensie

door Tsenne Kikke

De ondertitel van het boek zegt het eigenlijk al als het gaat om de inhoud van het boek: 'Flow en de psychologie van ontdekking'. Het gaat niet over een uitkomst of resultaat - of deze nu in termen van geniale inzichten, successen of innovaties wordt beschreven - maar over het ontdekken als activiteit. Over ontdekken pur sang. Het gaat daarbij vooral ook om de kwaliteit van de ervaring, als een soort van bonus.

Creativiteit kent als het ware een ingebakken beloningssysteem: het proces van ontdekken en toegewijde aandacht wordt beloond met een gelukservaring. En wie nieuwsgierig is aangelegd heeft een grotere gevoeligheid voor deze beloning.

In de opvatting van Csikszentmihalyi vallen middel en doel samen, het proces van ontdekken en het opgaan in de activiteit is een doel op zich. Het is zoals hij zegt 'autotelisch', of autonoom. Veel dingen in onze maatschappij zijn doelmatig in die zin dat we iets doen om iets in de toekomst te bewerkstelligen. Creativiteit valt buiten deze gebruikelijke manier van denken, maar het kan zijn dat er sprake is van beide, zoals bij de violist die geld ontvangt voor zijn of haar spel.

Meer info vind je op de frontpagina.

Creativiteit

Mihaly Csikszentinihalyi

Korte Inhoud

Uittreksel

Recensie

Koop dit boek bij