Wat is het grootvaderparadox?…

Kun je teruggaan in de tijd en een voorouder doden zonder een logische paradox te creëren? Verrassend genoeg kan het antwoord ja zijn.
door Tsenne Kikke - maandag 16 september 2024 7:24

De grootvaderparadox is een zichzelf tegensprekende situatie die zich voordoet in sommige tijdreisscenario's, en geïllustreerd door het onmogelijke scenario waarin een persoon terug in de tijd reist om zijn grootvader te vermoorden. De paradox wordt soms gebruikt als een argument tegen de 'logische mogelijkheid' om terug in de tijd te reizen.

Grootvaderparadox uitgelegd...

Stel dat je een tijdmachine hebt waarmee je terug naar het verleden kunt reizen. Terwijl je daar bent, dood je per ongeluk één van jouw grootouders - of, een andere directe voorouder - vooraleer ze nakomelingen hebben. Dat zou een hele keten van toekomstige gebeurtenissen veranderen, inclusief jouw eigen geboorte, die niet langer zou kunnen plaatsgrijpen. Anders gezegd: als je in het heden geboren bent, dan kan je een voorouder in het verleden niet hebben gedood - vandaar de paradox. Het is een scenario dat populair werd in de sciencefictiontijdschriften van de jaren 1920 en 1930, en de naam 'grootvaderparadox' was in 1950 stevig ingeburgerd.

Eigenlijk hoef je niet eens iemand te vermoorden; Er zijn veel andere manieren waarop je de geschiedenis zou kunnen veranderen, resulterend in jouw eigen toekomstige niet-bestaan. Misschien wel het bekendste voorbeeld is de film 'Back to the Future', waarin de tijdreizende hoofdpersoon per ongeluk een wig drijft tussen zijn ouders voordat ze getrouwd waren - en vervolgens verwoed moet werken om ze weer bij elkaar te brengen.

'Back to the Future' stemde tot nadenken... :-)

Is de grootvaderparadox mogelijk?

Van sciencefiction naar wetenschappelijke feiten... Eén persoon die bij uitstek gekwalificeerd was om over de realiteit van tijdreizen te praten, was wijlen Stephen Hawking, misschien wel de meest briljante natuurkundige van de laatste tijd. In 1999 gaf hij een lezing over 'Space and time warps', waarin hij liet zien hoe Einstein's algemene relativiteitstheorie tijdreizen mogelijk zou kunnen maken door de ruimte-tijd op zichzelf terug te buigen.

Een theoretische mogelijkheid, die tijdreizen mogelijk zou maken, is een speciaal soort wormgat. Eén van de meest dramatische gevolgen van de algemene relativiteitstheorie is dat wormgaten vaak worden beschreven als sluiproutes tussen het ene punt in de ruimte en het andere. Maar, zoals Hawking in zijn lezing uitlegde, zou een wormgat mogelijk terug kunnen keren naar een eerder tijdstip in de tijd - een situatie die technisch bekend staat als een 'gesloten tijdachtige curve' (GTC).

Maar, als de natuurkunde achterwaartse tijdreizen toestaat, zou de grootvaderparadox dan niet nog steeds voor problemen zorgen? Hawking suggereerde twee mogelijke manieren om de paradox in dit scenario te omzeilen. Ten eerste, is er wat hij het 'consistente geschiedenissen'-model noemde, waarin de hele tijd - verleden, heden en toekomst - op een strikte manier vooraf is bepaald. Op die manier kun je alleen terugreizen naar een eerder tijdstip als je er in je eigen huidige bestaan reeds was geweest. In dit 'blokuniversum'-model, zoals het soms wordt genoemd, zou men naar het verleden kunnen reizen, maar dit zou er geen wijzigen aanbrengen. Vanuit deze visie zou de grootvaderparadox nooit kunnen ontstaan - want, in die tijd leefde je niet. Bij de tweede optie van Hawking daarentegen is de situatie subtieler...

Grootvaderparadox en parallelle werelden

Deze tweede benadering van terug in de tijd te reizen doet een beroep op de kwantumfysica, waarbij een gebeurtenis verschillende mogelijke uitkomsten kan hebben met verschillende waarschijnlijkheden die zich kunnen voordoen.

Zoals beschreven in de 'Stanford Encyclopedia of Philosophy' ziet de 'vele werelden'-interpretatie van de kwantumtheorie al deze verschillende uitkomsten als optredend in verschillende, 'parallelle' tijdlijnen. In deze visie zou de grootvaderparadox kunnen worden opgelost als de tijdreiziger begint in een tijdlijn waarin zijn grootvader lang genoeg leefde om kinderen te krijgen, en vervolgens - na terug te zijn gegaan en zijn voorouder te hebben gedood - verder gaat langs een parallel tijdpad waarin hij nooit zal worden geboren.

(Tussen haakjes: de 'Stanford Encyclopedia' heeft een meer gedetailleerde kijk op waarom je niet naar believen heen en weer kunt springen tussen parallelle tijdlijnen.)

Zoals Hawking in zijn lezing uit 1999 opmerkte, lijkt dit de impliciete veronderstelling te zijn achter sci-fi-behandelingen zoals 'Back to the Future'.

Op het moment dat die film in 1985 werd gemaakt, was de 'parallelle wereld'-verklaring van de grootvaderparadox slechts een filosofisch vermoeden. In 1991 werd het echter op stevigere grond gezet door de natuurkundige David Deutsch. Hij toonde aan dat, hoewel parallelle tijdlijnen normaal gesproken niet in staat zijn om met elkaar te interageren, de situatie verandert in de buurt van een gesloten tijdachtige curve (GTC), wanneer een wormgat terugbuigt op zichzelf. Hier, net zoals de sci-fi-schrijvers zich voorstelden, kunnen de verschillende tijdlijnen elkaar kruisen - zodat wanneer een GTC teruggaat naar het verleden, het het verleden van een andere tijdlijn is. Als dat is bewezen, dan zou je daadwerkelijk een jonge grootouder kunnen doden zonder paradoxaal genoeg jezelf in het proces te elimineren. In dat geval zou jouw grootvader nooit alleen in één parallelle wereld hebben bestaan. En jij, de grootvader-moordenaar, zou alleen in de andere hebben geleefd.

Grootvaderparadox opgelost?

Hoe verrassend het ook klinkt, er is eigenlijk enige experimentele ondersteuning voor Deutsch's oplossing voor de grootvaderparadox. In 2014 onderzocht een team van de Universiteit van Queensland een eenvoudiger tijdreisscenario dat een vergelijkbare logische paradox met zich meebracht. De onderzoekers beschreven het werk in hun paper dat toen in het tijdschrift 'Nature Communications' werd gepubliceerd. Het idee was dat een subatomair deeltje terug in de tijd moest gaan om de schakelaar om te switchen waaraan het zijn bestaan te danken had. Als de schakelaar niet was omgedraaid, zou het deeltje in de eerste plaats nooit bestaan.

Een belangrijk kenmerk van de theorie van Deutsch is dat de verschillende waarschijnlijkheden op zichzelf consistent moeten zijn. Bijvoorbeeld in het voorbeeld van het Queensland-onderzoek: als er een kans van 50-50 is dat het deeltje terug in de tijd reist, dan moet er ook een kans van 50--50 zijn dat de schakelaar wordt omgekeerd om dat deeltje in de eerste plaats te creëren. Bij gebrek aan een tijdmachine zetten de onderzoekers een experiment op met een paar fotonen, waarvan ze beweerden dat het het logisch equivalent was van een enkel foton dat terug in de tijd reist om zichzelf te 'creëren'. Het experiment was een succes, met de resultaten die de zelfconsistentietheorie van Deutsch valideerden.

De grootvaderparadox en het vlindereffect

Jouw grootvader doden toen hij een kind was, is een onfeilbare manier om ervoor te zorgen dat jijzelf nooit geboren wordt. Maar er zijn ook subtielere mogelijkheden om de tijdlijn te verknoeien. In een voldoende complex systeem kan zelfs de kleinste verandering ernstige gevolgen op de lange termijn hebben - zoals bij het vlindereffect, waarbij het fladderen van de vleugels van een vlinder uiteindelijk duizenden kilometers verderop een tornado kan veroorzaken. Sci-fi-schrijver Ray Bradbury produceerde hiervan een tijdreis-tegenhanger in zijn verhaal 'A Sound of Thunder' uit 1952, dat online te lezen is op het 'Internet Archive'. Bradbury's hoofdpersoon reist terug naar de tijd van de dinosaurussen, waar hij per ongeluk op een vlinder trapt - en vervolgens terugkeert naar het heden om te ontdekken dat de samenleving onherkenbaar is veranderd. Het is gemakkelijk voor te stellen dat, als de maatschappelijke veranderingen ingrijpend genoeg waren, de tijdreiziger zijn eigen geboorte net zo zeker had kunnen voorkomen als wanneer hij een grootouder had gedood.

Maar zou dat echt het geval zijn, met behulp van de kwantumbenadering van de grootvaderparadox? Recent werk in het 'Los Alamos National Laboratory' gaf aan dat de loop van de geschiedenis veerkrachtiger is dan het vlindereffect doet vermoeden. De onderzoekers gebruikten een kwantumcomputer om tijdreizen naar het verleden te simuleren, waar een stukje informatie opzettelijk werd beschadigd: het computationele equivalent van het op een vlinder stappen uit het Jura-tijdperk. Maar in tegenstelling tot het verhaal van Bradbury bleek het domino-effect in het 'heden' van de computersimulatie relatief klein en onbeduidend te zijn. Dat is natuurlijk geweldig nieuws voor toekomstige tijdreizigers. Zolang je je maar onthoudt van schaamteloze domme daden, zoals het doden van een directe voorouder, is het misschien mogelijk om terug in de tijd te gaan zonder enige paradoxale gevolgen.

Nog iets...

De grootvaderparadox wordt vaak de baby Hitler-paradox genoemd. Sommigen doden hem liever als hij nog een baby is, terwijl anderen het gepaster vinden om tot zijn volwassenheid te wachten, maar het probleem blijft hetzelfde: door Hitler te vermoorden zou je de loop van de menselijke geschiedenis zo drastisch veranderen dat je niet weet hoe de toekomst eruit zou zien. Net als bij de grootvaderparadox staat hier het eigen bestaan van de tijdreiziger op het spel. Laten we dus hopen dat de ouders en grootouders van de tijdreiziger in deze versie elkaar nog steeds wisten te vinden.

Maar, de meest spitsvondige grootvaderparadox zag ik in de Netflix-serie 'Umbrella Academy'...

Net als de meeste tijdreisverhalen lijkt 'The Umbrella Academy' het idee te onderschrijven dat er maar één tijdlijn bestaat en dat die tijdlijn kan worden veranderd via het Butterfly Effect - een fenomeen waarbij iemand teruggaat in de tijd, iets verandert en er bij terugkomst per ongeluk voor zorgt dat het heden er heel anders uitziet. Hieronder wordt het erin voorkomende grootvaderparadox uitgelegd. Het gaat om een radeloze kleinzoon die teruggaat in de tijd om zijn grootvader te doden en per ongeluk de man doodt voordat hij de kans heeft om zijn deel bij te dragen aan het ouderlijk genoom.

Een zekere Elmer, die een tijdmachine uitvindt, gaat dus terug in de tijd om zijn grootvader te vermoorden, waardoor de familie verlost wordt van zijn huidige woede. Natuurlijk betekent het doden van zijn grootvader van moederskant dat Elmer's moeder niet geboren zou zijn. Dit zou echter onmogelijk zijn, want als Elmer's moeder nooit geboren is, dan is Elmer ook nooit geboren - wat betekent, dat Elmer niet terug in de tijd kan gaan om zijn grootvader te vermoorden, omdat Elmer dan nooit bestaan zou hebben, met als gevolg... Een idee?

Nota: hetzelfde zou gelden indien Elmer de grootvader van vader's kant zou doden vooraleer hij zijn verloofde/vrouw had ontmoet.

Een ander belangrijk gevolg van de tijdreisregels van 'The Umbrella Academy' is de mogelijkheid van paradoxpsychose. Dit fenomeen, vooral gedemonstreerd door Five, treedt op wanneer een personage in contact komt met een alternatieve versie van zichzelf. Hieronder een afbeelding daarvan...

"Vind mensen, die in zichzelf zowel de motivatie als de aangeboren drijfveer hebben om aan hun Innerlijke Zelf te werken, en we zullen hen gidsen."

- DIMschool vzw, de énige gespecialiseerd in Zelfkennis, zijnde: het kennen van het Zelf -
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

En, voel jij je geroepen om Spiritualia te sponsoren?
Klik dan op deze link. Alvast bedankt!

Overschrijven kan ook via: IBAN: BE22 7795 9845 2547 - BIC: GKCCBEBB

- Indien je zo'n (bak)steentje bijdraagt, ook eventueel via een aankoop of een Zoek&Vind abonnement, mogen we jouw naam hieronder publiceren? Laat het ons weten! -