Hoe bewust maken we onze eigen dood mee?

We hebben de activiteit van het brein in het proces van doodgaan lang onderschat.
door Tsenne Kikke - woensdag 10 augustus 2022 17:29

Geen mens beleeft het eigen leven op een bewuste manier. Hij kan nog niet eens 10 minuten lang geheel bewust ontbijten. Noteer voor jezelf hoe mechanisch je door het leven gaat, hoe gevoelens zich tot emoties ontpoppen en ook gedachten jou zomaar overvallen. Besef ook hoe jij je aan die gedachten vastklampt en zelfs denkt dat ze de jouwe zijn, dit, ondanks het feit dat ze automatisch vanuit het niets optreden, en zo meer. Je zou aan Zelfkennis moeten doen om jezelf te kunnen begrijpen.

In wezen ben jij dus zelden of nooit écht bewust en ploeter je jezelf doorheen elke dag op een mechanische manier, waardoor alles zich herhaalt en blijft herhalen. Indien je me tegenspreekt, zou dat voor jezelf een bewijs moeten zijn van de diepte van jouw slaap.

Anderzijds is dat op zichzelf natuurlijk geen reden om 'wakker te worden'. "Omdat die slaaptoestand aangenaam aanvoelt," zou Gurdjieff zeggen. Bovendien zou een mens al doodmoe worden door gewoonweg aan 'ontwaken' te denken, en er dus nooit aan beginnen. Tot morgen uitstellen kan ook, indien men aan de mañana-ziekte lijdt. Het maakt deel uit van de zogenaamde Tegenwerkende Kracht.

Toegegeven: bewustzijn - waarvan er vier niveaus bestaan en de mens er slechts twee van kent - is één van de grootste mysteries van de wetenschap.

Hoe het voelt om dood te gaan, zullen we pas echt weten als het zover is. Maken we dat laatste moment bewust mee? Aanwijzingen druppelen binnen dat het antwoord op die laatste vraag misschien positief kan zijn. Het licht gaat niet meteen uit op het moment dat we onze laatste adem uitblazen.

Over die stelling wordt al eeuwenlang gespeculeerd. Waarom?... Wel, omdat men aan de mens per se eigenschappen wil toebedelen waarover hij niet beschikt. Om die reden zijn sommige aannames en hypotheses louter gestoeld op anekdotisch materiaal. In de tijd dat terdoodveroordeelden werden onthoofd met de guillotine beweerden sommige toeschouwers, bijvoorbeeld, dat ze de ogen nog zagen knipperen als het hoofd de grond al had geraakt. Maar, naar het schijnt zijn er ook zogenaamde 'wetenschappelijke' bevindingen...

Onderzoekers hebben al meerdere keren geobserveerd dat onze hersenen er niet gelijk mee ophouden wanneer ons hart tot stilstand komt. Ze blijken postmortaal zelfs nog urenlang actief te kunnen zijn. Het roept de vraag op: wat voor rol spelen de hersenen in het overlijdensproces? En wat kan dat betekenen voor onze beleving van doodgaan?

Samenwerkende neuronen

Het was eigenlijk puur toeval... In een ziekenhuis in Canada onderging een epilepsiepatiënt een behandeling voor zijn aanvallen. Op bepaalde momenten werd hij continu gemonitord. Artsen bevestigden dan elektrodes op zijn hoofd voor een eeg-meting, die de elektrische activiteit in het brein registreert. Net tijdens zo’n sessie overleed de patiënt. De eeg-meting was doorgegaan. De artsen hadden het bewuste moment waarop de patiënt stierf vastgelegd in hersenscans.

De metingen boden een zeldzaam inzicht in het patroon van hersenactiviteit vlak voor, tijdens en na het moment van overlijden. Wat de onderzoekers zagen? In de 30 seconden voor- en nadat het hart tot stilstand kwam, was er een plotselinge piek in een bepaald soort hersenactiviteit. Het ging om zogeheten gammagolven, schreven de onderzoekers in een paper, die eind februari is gepubliceerd.

Als neuronen in de hersenen samenwerken, doen ze dat gesynchroniseerd. Ze produceren zo samen hersengolven in een bepaalde frequentie. Die hersengolven kunnen we meten met een eeg. Op basis van frequentie (of golflengte) zijn ze op te delen in categorieën, van laag naar hoog: delta-, thèta-, alfa-, bèta- en gammagolven.

Jouw brein produceert deltagolven - vooral, wanneer je diep aan het slapen bent. Thètagolven zien we wanneer je slaapt maar niet heel diep, of wanneer je wakker en ontspannen bent. Bij alfagolven ben je kalm maar wel alert. Bètagolven komen voor wanneer je gefocuste activiteiten uitvoert, zoals logisch redeneren, maar ook bij motorische taken. Simpel gesteld: bij dingen waar je je hoofd bij moet houden.

En de gammagolven? Die zouden te zien zijn bij een sterke vorm van focus en alertheid. Wanneer je op het puntje van je stoel zit en naar een verhaal zit te luisteren dat zo interessant is dat je er opgewonden van raakt en er dus mee vergroeid bent. Geïdentificeerd, wordt dat genoemd. In verschillende studies zagen onderzoekers dat gamma-activiteit ook betrokken is bij aandacht, leren, werkgeheugen en langetermijngeheugen.

Het is verleidelijk om te denken dat de piek in gammagolven bij de epilepsiepatiënt betekent dat hij vlak voor en na zijn ‘officiële’ dood een opflakkering van bewustzijn beleefde. Maar, denken is geen écht weten. De hoofdauteur van de studie, Ajmal Zemmar, speculeerde (vanuit zijn verbeeldinsgwereld) zelfs dat de piek erop kon wijzen dat zijn leven als het ware aan hem voorbijflitste. Dat een hele reeks aan herinneringen nog een laatste keer voorbijzoefde.

"Je zou kunnen aannemen dat het moment van verhoogde hersenactiviteit gepaard gaat met een subjectieve ervaring van gedachtepercepties en emoties," zei neuroloog Steven Laureys (ULiège). "Maar goed, de man is overleden. We kunnen het niet meer navragen. Het is en blijft een hypothese."

Veel van Zemmars collega’s uit de neurologie vinden de theorie nogal voorbarig. Ze wijzen erop dat het gaat om een meting bij één enkel individu – een 87-jarige man met een beschadigd brein, met bloedingen en zwellingen, die leed aan epileptische aanvallen. Het is bekend dat epilepsie ook de gamma-activiteit in de hersenen kan beïnvloeden. Op basis van deze casus zijn dus geen algemene aannames te maken.

"Over de snelle gammagolven bestaat hoe dan ook nogal wat discussie," vulde Laureys aan. "Volgens sommige wetenschappers zijn ze een soort handtekening van bewuste processen. Maar zo eenvoudig lijkt het niet te zijn. Bewustzijn is één van de grote mysteries van de wetenschap. Dat kan je niet reduceren tot een gammagolfje."

Laureys erkende wel dat de gammagolven een interessant onderzoeksonderwerp zijn. "Ze lijken iets belangrijks te doen voor ons bewustzijn. Dat maakt het fascinerend dat we ze zo vlak voor en na het moment van overlijden zien opkomen."

Ook bij ratten

Toch staat de casus van de Canadese epilepsiepatiënt niet geheel op zichzelf. Wetenschappers hadden al vaker gerapporteerd over pieken in de hersenactiviteit rond het moment van overlijden – bij mensen, maar ook bij dieren. Al werden zulke zogeheten end-of-life electrical surges (ELES) lang niet bij elk subject gemonitord. En het ging ook niet altijd om gammagolven. Soms registreerden de onderzoekers andere golven van een hoge frequentie.

In een studie uit 2017 aan het George Washington University Medical Center observeerden onderzoekers 35 patiënten tot na het moment dat ze hun laatste adem uitbliezen. Ze wilden bestuderen hoe universeel het verschijnsel van zulke pieken was.

Dat deden ze voor een deel met het oog op orgaandonatie. Want, wat als zo’n piek in breinactiviteit onderdeel is van het overlijdensproces? Sommige artsen en wetenschappers vonden dat een patiënt in dat geval niet van zijn organen mag worden ontdaan voordat de piek optreedt. Anderen wierpen tegen dat wachten de kwaliteit van de organen negatief kan beïnvloeden.

Onder de 35 patiënten waren er zeven die klinisch gezien als hersendood werden gecategoriseerd. Bij geen van deze patiënten was een piek in hersenactiviteit te zien rond het moment van overlijden. Van de 28 resterende patiënten waren er dertien bij wie de onderzoekers wel een piek zagen. Het ging om gesynchroniseerde hersenactiviteit in een hoge frequentie. De wetenschappers konden niet uitmaken of het ging om gammagolven.

Dat een piek niet voorkwam bij hersendode patiënten ondersteunt volgens de onderzoekers het idee dat voor een piek in activiteit een zekere mate van hersencapaciteit vereist is. Ook de synchronisatie van de hersengolven zou erop wijzen dat de piek niet zomaar een soort laatste stuiptrekking van het brein is, waarbij alle aanwezige energie nog een laatste keer losgelaten moet worden. Die theorie werd al meermaals door wetenschappers geopperd. Waarschijnlijk is het geavanceerder dan dat. De onderzoekers konden overigens niet verklaren waarom een piek bij een deel van de niet hersendode patiënten wel voorkwam en bij een ander deel niet.

In 2013 bekeek een team van Amerikaanse wetenschappers de hersenactiviteit van ratten rond het moment van overlijden. Bij negen proefdieren deden de onderzoekers een eeg-meting. Dertig seconden na het overlijden was een piek in hersenactiviteit te zien. De onderzoekers registreerden daarbij activiteit in de frequentie van gammagolven. Volgens de wetenschappers suggereren de data dat het ook hier niet gaat om een stuiptrekking. Daarvoor was de hersenactiviteit te zeer gesynchroniseerd.

In een andere Canadese studie werden vier patiënten bij hun levenseinde gemonitord. Onderzoekers maten de eeg-activiteit in de 30 minuten voor en 30 minuten na het moment dat ze van de apparatuur werden gehaald die hen kunstmatig in leven hield. Bij twee van de vier patiënten zagen de onderzoekers een piek in hersenactiviteit rond het moment van overlijden. Het waren hersengolven met een hoge frequentie, maar het waren geen gammagolven.

Tussen dood en leven

In een studie uit 2021 hebben Laureys en zijn collega’s de hersenactiviteit gemeten in personen bij het overlijden. Ze wilden nagaan in hoeverre de inschatting van het bewustzijn van een patiënt overeenkomt met de data van monitors.

"We vroegen zorgverleners en familieleden naar wat zij dachten dat het bewustzijnsniveau van een patiënt was, en wat de patiënt volgens hen zou ervaren," zei Laureys. "Hun antwoorden vergeleken we met wat we zagen op de hersenscans van de patiënt."

"In veel gevallen zagen we op de monitor meer reactiviteit dan de bevraagde individuen verwacht hadden. Als een verzorger of familielid aan het bed van een patiënt vaststelde dat die niet reageerde, dan viel op de monitor te zien dat het brein nog wel reageerde op signalen vanuit de omgeving. Er was nog elektrische activiteit – al was die wel afwijkend."

Die bevindingen gaven volgens Laureys aan dat we vaak onderschatten wat iemand in zo’n toestand bewust kan ervaren. "Bij patiënten die ontwaken uit de anesthesie of coma hoor je weleens dat ze nadien zeggen dat ze in die toestand van alles hebben opgepikt. Terwijl de zorgverleners overtuigd waren: die ervaart helemaal niks."

In zijn studies zag Laureys geen pieken van gammagolven vlak voor en vlak na het overlijden van patiënten. Zijn metingen waren wel anders dan die in de bovenvermelde studies. Het waren langdurige eeg-metingen. Daarin zijn gammagolven moeilijk te onderscheiden van andere activiteiten, zoals van de spieren.

Is er dan werkelijk meer aan de hand met het brein van patiënten die buiten bewustzijn lijken? "Het is niet zo zwart-wit als we misschien denken. Een mens is niet per se bewust of onbewust, dood of levend. Er lijkt ook een soort overgangsfase te bestaan. Ik denk dat we de activiteit van het brein in het proces van doodgaan lang hebben onderschat."

Activiteit op het kleinste niveau

Ook Jeffrey Loeb, neuroloog aan de University of Illinois (VS), is overtuigd dat we niet van het ene op het andere moment dood zijn. "Het lichaam heeft tijd nodig om te sterven," (Waarschijnlijk had hij het over 'ontbinden'). In zijn onderzoek van het afgelopen jaar zag hij hoe bepaalde hersencellen in de 24 uur na de dood actief blijven, en hoe ze zelfs toenemen in aantal.

Met de studie wilde hij nagaan wat voor verschillen je kan zien in genetische activiteit bij ‘vers’ hersenweefsel en hersenweefsel dat al een tijdje dood is. Loeb kreeg van een aantal epilepsiepatiënten toestemming om kleine stukjes hersenweefsel, die werden verwijderd als onderdeel van een operatie, te onderzoeken. Hij mat wat er gebeurde met de genetische activiteit, van de eerste seconde na de afname tot 24 uur daarna.

Loeb vond dat hersenweefsel niet zomaar stopt als het wordt afgesloten van de bloedtoevoer. In de samples zag hij in bepaalde genen nog activiteit – in ieder geval gedurende de eerste 24 uur na de afname. Bij sommige genen nam de activiteit zelfs toe, zag Loeb. Bepaalde hersencellen groeiden daardoor in aantal.

Wat voor genen waren dit? En wat betekent dat voor ons overlijdensproces? "Bij de genenset waarbij we activiteit maten, keken we naar verschillende types hersencellen. De activiteit voor de neuronen betrokken bij processen als leren en geheugen ging snel naar beneden. Maar de activiteit voor de zogeheten gliacellen ging juist omhoog," zei Loeb. Het ging om twee typen gliacellen: de astrocyten en de microglia.

Met de toegenomen genetische activiteit zagen Loeb en zijn collega’s ook het aantal van die gliacellen stijgen. "We checkten de genetische activiteit in de cellen, maar bekeken ook de celpopulaties in stukjes weefsel onder de microscoop. En we zagen dat de populaties van die twee types cellen heel snel begonnen te groeien." Een van de functies van astrocyten is om beschadigingen in het brein te repareren. De microglia hebben als taak om beschadigd weefsel op te ruimen.

Vandaar dat het eigenlijk helemaal niet zo verrassend is, volgens Loeb, dat die cellen na de dood vermeerderen. "De gliacellen hebben niet door dat het hele brein beschadigd is en dat het eigenlijk al een verloren zaak is. Ze blijven als een gek al het beschadigde weefsel opdweilen dat ze tegenkomen."

Doodgaan is een complex biologisch proces, daarover zijn Laureys en Loeb het met elkaar eens. Het is niet iets dat van het ene op het andere moment gebeurd is. Ook in ons brein lijkt er rond het moment van overlijden nog heel wat te gebeuren. "De hersenen bestaan uit duizenden miljarden synapsen, in een soep van talloze neurotransmitters," zei Laureys. "Doodgaan in de hersenen staat gelijk aan een stortvloed van gebeurtenissen. Waarschijnlijk zullen we daar nooit helemaal vat op krijgen."

Bron: EOS Wetenschap

Dat we daarop nooit helemaal vat op zullen krijgen, is de volle waarheid. Hoe kan een mens, die niet in staat is bewust te leven op een bewuste manier zijn dood ervaren? En, zelf indien hij daarin in staat is, wat heeft hij daaraan?...

Het hoofdprobleem is, dat geen mens weet wat er met 'bewust' wordt bedoeld. Logisch nietwaar? Iets wat ontbreekt, kan men niet kennen. Hij kan nog niet eens bewust ontbijten... - laat staan: op een bewuste manier in zijn neus peuteren. :-)

Het advies is: schrijf je in voor de eerstvolgende Online sessie! - en, kom meer aan de weet over jezelf...

"Vind mensen, die in zichzelf zowel de motivatie als de aangeboren drijfveer hebben om aan hun Innerlijke Zelf te werken, en we zullen hen gidsen."

- DIMschool vzw, de énige gespecialiseerd in Zelfkennis, zijnde: het kennen van het Zelf -
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Voel je je geroepen om Spiritualia te sponsoren?
Klik hier en, alvast bedankt!

Overschrijven kan ook via: IBAN: BE22 7795 9845 2547 - BIC: GKCCBEBB

- Indien je een (bak)steentje bijdraagt, mogen we jouw naam hieronder publiceren? -